Bölmə baxışı

Elmi-pedaqoji

Elmi Türk

İlham Aliyev ve Ortak Türk Dili Sorunları

Göçebe dergisi

Türk aydınları yüz yılı aşkın bir süredir Türk halkları arasındaki ortak dil sorununu çözmek için çaba sarf ediyor, önerilerde bulunuyor, bilimsel makaleler yazıyor, konferanslar düzenliyor. Yapılan çalışmalara rağmen maalesef bu sorun halen daha devam etmektedir. Görüleceği üzere Azerbaycan Cumhuriyeti ortak Türk dili konusunda her zaman daha fazla ilgi duymuş ve öncü rol oynamıştır. Bunun temel nedeni Azerbaycan’ın jeostratejik öneme sahip olmasıdır. Uzun bir süre Çarlık Rusyası ve Sovyet İmparatorluğu’nun işgali altında kalan Türk halkları, Türkiye’den uzak kalmış ve hem dil hem de kültür açısından farklı bir gelişme süreci yaşamışlardır. Oğuz Türk dilleri grubuna dahil olanlar ise komşu ülkeler oldukları için bu dil topluluğu her geçen gün gelişmektedir. Ayrıca Çarlık Rusyası’na ve Sovyet İmparatorluğu’na bağımlıyken, Orta Asya ve diğer Türk halklarıyla derin ilişkiler oluşmuştur. Bütün bunlar, Azerbaycan’ın bir köprü olduğunu ve bu birliğin oluşmasında kilit role sahip olduğunu açıkça göstermektedir. Son yıllardaki siyasi süreçlere dikkat edersek bunu durumu daha net görebiliriz.

Azerbaycan’ın 2020 yılındaki 44 günlük Vatan Savaşı’nda gösterdiği kahramanlık, Türk halkları arasındaki ilişkilerin güçlenmesini bir kez daha belirlemiştir. Bu zaferden önce Türk devletlerinin birlik ve ortak dil konusunda çok yol kat ettiği doğrudur. Türk Akademisi’nin kurulması, Türk Keneşi, Ortak Türk edebiyatı, tarih ve coğrafya ders kitaplarının hazırlanması vb. olayları örnek gösterebiliriz. Ancak 44 günlük zaferin ardından bu aşama daha da güçlendi. Bu büyük zaferin ardından Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham ALİYEV ve Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip ERDOĞAN’nın birlikte Orta Asya Türk devletlerini ziyaret etti. Ziyareti sırasında Türk devletlerinin savunma bakanları, ekonomi bakanları ve güvenlik bakanlarının ortak toplantıları, ortak kararlar alınması bunu bir kez daha kanıtlıyor.

Tüm bunların arka planında ortak Türk dili konusu yeniden gündeme gelmekte ve bu nedenle araştırmacıların, bilim insanlarının, enstitülerin amacı ve ciddi önerilerde bulunmaları gerekmektedir. Alfabe sorunu çözülüyor, çünkü çoğu Türk devleti latin alfabesini kullanmaya karar verdi. Hala ufak tefek sorunlar olsa da esas çalışmanın yapıldığını söyleyebiliriz. Kanı bir, dili bir ve tek ruha sahip olan Türk halkları bir araya geldiğinde hepimizi düşündüren asıl soru onlar kendi aralarında hangi dili konuştuğudur. Muhtemelen Rusça veya İngilizce. Azerbaycan ve Türkiye’nin burada bir sorunu olmadığı doğru ama Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan devlet başkanları ile kolay iletişimde zorluk görülmektedir. Kırgız ve Kazakların birbirlerini kolayca anlamaları mümkündür. Türkmenistan, Türkiye ve Azerbaycan ile ortak Türkçeyi de konuşabilmektedir. Ama bugün hepsinin birbirini daha iyi anlaması mümkün değil. Ortak Türk dili konusunda, Türkiye Türkçesinin seçilmesinden kesinlikle yanayız. Önümüzdeki dönemde doğal olarak ortak bir Türk dili ortaya çıkacaktır. Bunun için diğer Türk devletlerinin Türkiye Türkçesini ikinci dil yapmaları ve okullarda öğretmeleri önemlidir. Bugün fiilen bu süreç yaşanmakta ve halklar Türkçeyi kendi aralarında ortak bir iletişim dili olarak benimsemişlerdir. Çünkü Türkiye Türkçesinin buna hakkı vardır. Bu dil şu anda Türk halkları arasında en çok konuşulan dildir. Türkiye ekonomik, siyasi, kültürel ve askeri anlamda diğer Türk devletlerinden daha fazla gelişmiştir ve dünyada daha fazla kabul görmektedir.

Bu yazıda amacımız, Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı’nın Türk diline derinden hakim olduğunu ve konuşmasında ortak Türkçeyi rahatlıkla kullandığını gerçeklerle göstermek ve ortak bir Türk dilinin doğal olarak ortaya çıkacağını ispat etmektir.

İlham ALİYEV’in İngilizce ve Rusçayı üst düzeyde bildiğini hepimiz biliyorduk ama açıkçası Türkçeyi bu kadar derinden bildiğini bilmiyorduk. Bazen kelimelerin sonuna [yor] ekleyerek, [ə] sesini [e], [q] sesini [k] ve [x] sesini [h] telaffuz ederek Türkçe konuşuyoruz gibi geliyor. Türkçeyi çok iyi bilenler, uzmanlar için geçerli olmadığını söylemeye gerek yok. Ancak Başkomutan’ın Vatan Savaşı sırasında Türk basınına verdiği röportajları izlediğimizde, İlham Aliyev’in Türkiye Türkçesini çok yüksek düzeyde bildiğini, aynı zamanda ortak bir dil oluşturduğunu bir kez daha gördük. Düşüncesinde ve konuşmasında Türkçeyi oturtmuştur.

Vatan Savaşı’nın arifesinde Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı farklı ülkelerin basınına 4 ayrı dilde röportajlar verdi. Bu röportajların çoğu canlıydı ve İlham ALİYEV’in hızlı konuşma ve akıllıca düşünme yeteneğini bir kez daha kanıtladı. Türk kanallarından muhabirlerin sorularına verilen cevaplar içerik bakımından oldukça zengindi. Cumhurbaşkanımız Azerbaycan Türkçesi konuşmasına rağmen Türkiye Türkçesi kelimeleri ne Azerbaycan Türkçesi ne de Türkiye Türkçesi zarar vermeyecek şekilde ustalıkla kullandı.

İlham ALİYEV’in Haber Türk kanalı ile yaptığı röportajı (13 Ekim 2020)

– Sivillərə qarşı, əliyalın insanlara qarşı qəddarlıq göstərmək onlar üçün adi bir şey. Bu dəfə də bütün cəbhə boyu Azərbaycan

ordusu uğurlu əməliyyat keçirərək bir kaç şəhər və köyümüzü işğaldan azad etmişdir.

-Ermənistanın bu xain saldırısının səbəbi odur ki, onlar bu münaqişənin coğrafiyasını genişləndirmək istəyirlər. Üyə olduğu kollektiv güvənlik müqavilə təşkilatını bu münaqişəyə cəlb etmək istəyirlər.

-200-dən çox tank imha edildi, 2 S-300 hava hücumuna qarşı qurğu imha edildi. Tank, 33 tank qənimət kimi götürülmüşdür.

-/…/ O ki qaldı uluslararası təşkilatların və beynəlxalq ictimaiyyətin buna reaksiyası…

-Əziz qardaşım R.T.Ərdoğanın açıqlamaları, digər üstdüzey yetkililərinin açıqlamaları bir daha qardaşlıq mövqeyinin təzahürü idi.

-Yəni ilk növbədə bayaq qeyd etdiyim məsələlər çözülməlidir: topraqların boşaldılması, mültəcilərin qaytarılması, ulaşdırma məsələlərinin, sınırların açılması, ondan sonra ticarət. Ondan sonra barış güclərinin gətirilməsi də istisna deyil.

-Mən artıq bir kaç dəfə demişəm ki, Minsk qrupu 92-ci ildə yaradıldı və o zaman hangi əsaslar buna səbəb oldu biz bilmirik. O qrupda elə ölkələr var ki, heç bu bölgəylə ilgilənmirlər. Bu bölgədə onların hər hangi bir çıkarları da yox, təsiri də yox.

-O ki qaldı yabancı insanlara, o da yalandır, o bizə atılan çamurdur, o iftiradır, böhtandır.

-İndi basında kim yazırsa, yazsın. O bizi ilgiləndirməz.

-Azərbaycan ərazisində kifayət qədər bizim gəlişmiş savunma sistemimiz var.

“Haber Türk” kanalına verilen bu röportajda işaretlenen kelimelere dikkat edelim: Bu sözler Azerbaycan Türkçesi ile söylense karşı taraf anlamaz. Öte yandan İlham ALİYEV’in konuşmasında uygunsuz fonetik uyarlamalara yer bırakmadığını da görüyoruz. Çünkü aynı dili kullanan her iki halkın konuşmalarındaki değişmelerin “farkındaki” lehçenin bir işareti olarak çok küçük sözlük farklılıklarından ibarettir. İşaretli kelimelerin Azerbaycan Türkçesindeki karşılığına bakalım:

sivillərə – sakinlərə bir kaç – bir neçə

saldırısının – hücumunun

üyə – üzv

imha edildi – məhv edildi uluslararası – beynəlxalq

üstdüzey yetkililərinin – yüksək vəzifəlilərin mültəcilərin – qaçqınların

ulaşdırma – çatdırma

barış güclərinin – sülhməramlıların ilgilənmirlər – maraqlanmırlar

çıkarları – xeyirləri yabancı – xarici çamurdur – iftiradır basında – mətbuatda

gəlişmiş savunma – inkişaf etmiş müdafiə

Görüldüğü gibi Azerbaycan Türkçesinde karşılığı olan bu kelimeler ya Türkiye Türkçesinde kullanılmamakta ya da tam anlamlarını ifade etmemektedir. Cümlenin tamamı Azerbaycan Türkçesindeyken, “bir kaç”, “çamur” , “ilgilenmek” gibi kelimeler ustaca eklenir. Karşı taraf bu sözleri anlayamayacağı için fikir ayrılığı olacaktır. Diğer tüm kelimeler aynı biçimde kullanılır.

İlham ALİYEV’in Haber Global kanalı ile yaptığı röportajı (12 Ekim 2020)

-Çünki hesab edirdik ki, hərbi mərhələ artıq başa çatıb, təcavüzkar döyüş meydanında dərsini alıb və bundan sonra reallıqlarla hesablaşıb diplomatik müstəvidə olumlu tavır göstərəcək.

-Ancaq malesef biz bunu görmədik və saat 12-dən qüvvəyə minməli olan atəşkəs Ermənistan tərəfindən pozulmuşdur, ihlal edilmişdir.

-Dünən hadisə yerində düzənlənən basın açıqlamaları və bu gün oraya gedəcək xarici səfirliklərin nümayəndəlikləri öz gözləri ilə hər şeyi görürlər, görəcəklər.

-Burada ilk növbədə Ermənistanın terror mahiyyətini nəzərə almaq lazımdır, çünki onlar döyüş meydanında kayb edirlər, uduzurlar.

-Zatən Xocalı soyqırımını törədənlər məhz bu Gəncə saldırısını törətmişdir.

-Dünya basınında onlara daim dəstək veriləcək, dünya erməniliyi, onların havadarları, islamafob dairələr, malesef dünyada kifayət qədər güclü mövqelərə malikdir.

-Onlar hər zaman Ermənistanı və onların bizə qarşı təcavüzkar siyasətini dəstəkləyirdilər, onları savunurdular.

-Erməni əsgəri bizim torpağımızdan çıxarsa, bu münaqişə də son bulacaq.

-Qalıcı atəşkəsin sağlanması üçün ilk növbədə Ermənistan anlamalıdır ki,…

-Bu gün Türkiyə tam bağımsız siyasət aparır və dünya çapında gücə çevrilibdir.

-Onu savunmak çok kolay.

olumlu tavır göstərəcək – müsbət yanaşma sərgiləyəcək ihlal edilmişdir – pozulmuşdur

düzənlənən basın açıqlamaları – təşkil olunan mətbuat açıqlamaları kayb edirlər – uduzurlar

zatən – onsuz da

saldırısını – hücumunu

dünya basınında – dünya mətbuatında malesef – təəssüf ki

son bulacaq – bitəcək sağlanması – təmin olunması bağımsız – müstəqil

dünya çapında – dünya üzrə savunmak – müdafiə etmək çok kolay – çox asan

O dönemlerin çok gergin olduğunu göz önünde bulundurarak, başta Azerbaycan gerçeklerini dünyaya anlatmak için dünya basınıyla bir tür tek başına mücadele etti. Ancak ALİYEV dilin olanaklarını ifade etmek için elinden gelenin en iyisini yaptı. Onun düşüncesi daha yerimde, daha doğru, daha basit ve daha anlaşılır dil kullanmaktı. Çünkü “uduzmaq” kelimesi Türkiye Türkçesinde kullanılmamaktadır. Ancak Azerbaycan halkının bir kısmı “kayb etmek” kelimesini tam olarak anlamamış olabilir. Ya da “savunmak” kelimesini alırsak, yine de “müdafiə etmək” Türkiye Türkçesinde kullanılmadığını ve karşılığı olan “savunmak” kelimesini seçtiğini göreceğiz. Bu notlar tüm cümlelere ve fikirlere uygulanabilir. Yine de, bazı fonetik değişikliklere izin verilmez ve fikirler, her iki halkın, bir ulusun anlayabileceği bir biçimde konuşulur.

İlham Aliyev’in A Haber ile yaptığı röportajı (16 Ekim 2020)

-…ondan sonra digər bizim şəhərlərimizi vurmağa başladılar və faktiki olaraq bu atəşkəsi kobudcasına ihlal etdilər.

-Gürcüstan ərazisindən, bizdə olan məlumata görə, kaçak silah göndərilir. Sivil uçaklarla, eyni zamanda karqo uçaklarla.

-Bu uçağı alan Rusiyada yaşayan zəngin erməni iş adamlarıdır.

-Azad edilmiş topraqları hesablamaq elə də zor məsələ deyil. Dünən mən yeni 6 köyün azad edilməsi xəbərini Azərbaycan xalqına çatdırdım.

-Nərdən bu parayı buldular? Təbii ki, bunlarda bu qədər para yox. Deməli, bunu bedava aldılar.

-Bu gün Azərbaycanın sürətli və uğurlu gəlişməsi, inkişafı, uluslarası müstəvidə böyük hörmətə malik olması, ölkə daxilində sosial, iqtisadi, digər problemlərin həlli, böyük projelerin gerçekləşməsi, əlbəttə ki, Heydər Əliyev yolunun davamıdır.

-Mənə verilən bilgilərə görə bəzi gəlişmiş ölkələrin hərbi mütəxəssisləri də artıq bizim təcrübəmizi öyrənirlər.

-Bəzi yerlərdə onların dörd savunma xətti var.

Çox mutluyuq ki, qardaş türkiyənin gəlişmiş hərbi sənaye kompleksi, gözəl sihaları, ihaları üretmeye başlamışdır.

-Çünki bilirsiniz, Dağlıq Qarabağ kontrolsüz bir ərazi. Hər hangi bir uluslararası kontrol mexanizması orda yox idi.

ihlal etdilər – pozdular kaçak – qaçaq

sivil – mülki

uçaklarla – təyyarələrlə

karqo uçaklarla – yük təyyarələri ilə zəngin – varlı

zor – çətin köyün – kəndin

parayı buldular – pulu tapdılar bədava – pulsuz

gəlişməsi – inkişafı

projelerin gerçekləşməsi – layihələrin reallaşması bilgilərə – məlumatlarla

savunma – müdafiə mutluyuq – xoşbəxtik gəlişmiş – inkişaf etmiş üretmeye – istehsala kontrolsüz – nəzarətsiz

Bu röportajda dikkat edilmesi ve örnek alınması gereken birçok husus vardır. Çünkü biz misafirperver bir milletiz ve her zaman ağabey sevgimiz var, bu yüzden karşı tarafı memnun etmek için onun tam olarak anlayacağı şekilde konuşuyoruz. Ağır olsa da bu bizim milli özgüven eksikliğimizdir diyeceğim. Ama Sayın Cumhurbaşkanı’nın hiçbir konuşmasında

bunu göremiyoruz. Bu özgüveninden, inancından, liderliğinin bilincinde olan cesaretinden kaynaklanmaktadır. Öte yandan, her iki devletin temsilcilerine verilen değer ve çalışkanlıktır. Örneğin şu cümleye dikkat ettiğimizde cümledeki tüm kelimelerin tamamen akıcı, doğru, düzgün Azerbaycan Türkçesinde olduğunu görürüz. Ancak son sözün Türkiye Türkçesinde kullanımıştır: “/…/ondan sonra digər bizim şəhərlərimizi vurmağa başladılar və faktiki olaraq bu atəşkəsi kobudcasına ihlal etdilər.” 14 kelimeden oluşan cümlede sadece son kelime “ihlal etdiler” uyarlanmıştır. Kesinlikle çünkü burada “ihlal edildi” kelimesi kullanılsaydı, karşı taraf bunu anlamakta güçlük çekerdi. Ancak diğer tüm kelimelerin Türkiye Türkçesinde anlaşılması kolaydır. Diğer cümlede ise “Çünki bilirsiniz, Dağlıq Qarabağ kontrolsüz bir ərazi. Hər hangi bir uluslararası kontrol mexanizması orda yox idi”. “Kontrolsüz” kelimesi “nəzarətsiz” olarak kullanılmasaydı, bu soruna tanık olurduk. Bu dil ustalığını başka bir anda görüyoruz: “Bu uçağı alan Rusiyada yaşayan zəngin erməni iş adamlarıdır.” Bu cümlede “təyyarə” kelimesi “uçak” ile değiştirilmiştir. Fakat benim daha çok dikkatimi çeken “zengin” kelimesidir. Bizim Türkçemizde zengin kelimesine eşdeğer “varlı” kelimesi kullanılırç Ancak İlham ALİYEV “zengin” kelimesini tercih etmiştir. Çünkü Türkiye Türkçesinde “varlı” kelimesi yoktur.

Belki de listelediğimiz tüm bu örnekler, usta bir konuşmacının sahip olması gereken şeylerdir. Tüm röportajlarında dikkatimizi çeken bir kelime var: Toprak. İlham ALİYEV tüm röportajlarında torpak değil, toprak diyor. Bana göre bu kelime lügatinde ruhunda Türk sevgisi ve saygısı var.

Bu üç görüşmeden yola çıkarak yaptığımız araştırma ve not ettiklerimize göre, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham ALİYEV’in her şeyden önce Azerbaycan diline büyük saygı duyduğunu, bir dilbilimci kadar iyi bildiğini, “iki dil” ilkesini koruduğunu göstermektedir. “İki devletler ve tek millet” diyerek bunu pratikte destekliyor. 300 yıl sonra ilk kez atalarımızın cesaretini kendi iradesiyle kanıtlıyor, milli kimliğimizi ve gücümüzü ortaya koyuyor, Türkiye ile olan kardeşliğimizi asla unutmuyor, hakim olduğu her iki Türkçeyi doğru, düzgün ve bilimsel kurallara göre kullanmaktadır. Entellektüel bir aydın gibi karşı tarafa misafirperverliğini açık ve net bir şekilde göstermektedir. Ayrıca Türk Devletler Birliği’nin gerçekleşmesi yolunda cesur adımlar atmakta ve ortak Türk kültür mirasına helal getirmeden sahiplenmektedir.

İlham ALİYEV ve Ortak Türk Dili Sorunları

Doç. Dr. Şamil SADIQOV 

(Akt. Saffet Alp YILMAZ)

Elmi Türk

İlham Aliyev ve Ortak Türk Dili Sorunları

Türk aydınları yüz yılı aşkın bir süredir Türk halkları arasındaki ortak dil sorununu çözmek için çaba sarf ediyor, önerilerde bulunuyor, bilimsel makaleler yazıyor, konferanslar düzenliyor. Yapılan çalışmalara rağmen maalesef bu sorun halen daha devam etmektedir. Görüleceği  üzere Azerbaycan Cumhuriyeti ortak Türk dili konusunda her zaman daha fazla ilgi duymuş ve öncü rol oynamıştır. Bunun temel nedeni Azerbaycan’ın jeostratejik öneme sahip olmasıdır. Uzun bir süre Çarlık Rusyası ve Sovyet İmparatorluğu’nun işgali altında kalan Türk halkları, Türkiye’den uzak kalmış ve hem dil hem de kültür açısından farklı bir gelişme süreci yaşamışlardır. Oğuz Türk dilleri grubuna dahil olanlar ise komşu ülkeler oldukları için bu dil topluluğu her geçen gün gelişmektedir. Ayrıca Çarlık Rusyası’na ve Sovyet İmparatorluğu’na bağımlıyken, Orta Asya ve diğer Türk halklarıyla derin ilişkiler oluşmuştur. Bütün bunlar, Azerbaycan’ın bir köprü olduğunu ve bu birliğin oluşmasında kilit role sahip olduğunu açıkça göstermektedir. Son yıllardaki siyasi süreçlere dikkat edersek bunu durumu daha net görebiliriz.

Azerbaycan’ın 2020 yılındaki 44 günlük Vatan Savaşı’nda gösterdiği kahramanlık, Türk halkları arasındaki ilişkilerin güçlenmesini bir kez daha belirlemiştir. Bu zaferden önce Türk devletlerinin birlik ve ortak dil konusunda çok yol kat ettiği doğrudur. Türk Akademisi’nin kurulması, Türk Keneşi, Ortak Türk edebiyatı, tarih ve coğrafya ders kitaplarının hazırlanması vb. olayları örnek gösterebiliriz. Ancak 44 günlük zaferin ardından bu aşama daha da güçlendi. Bu büyük zaferin ardından Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham ALİYEV ve Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip ERDOĞAN’nın birlikte Orta Asya Türk devletlerini ziyaret etti. Ziyareti sırasında Türk devletlerinin savunma bakanları, ekonomi bakanları ve güvenlik bakanlarının ortak toplantıları, ortak kararlar alınması bunu bir kez daha kanıtlıyor.

Tüm bunların arka planında ortak Türk dili konusu yeniden gündeme gelmekte ve bu nedenle araştırmacıların, bilim insanlarının, enstitülerin amacı ve ciddi önerilerde bulunmaları gerekmektedir. Alfabe sorunu çözülüyor, çünkü çoğu Türk devleti latin alfabesini kullanmaya karar verdi. Hala ufak tefek sorunlar olsa da esas çalışmanın yapıldığını söyleyebiliriz. Kanı bir, dili bir ve tek ruha sahip olan Türk halkları bir araya geldiğinde hepimizi düşündüren asıl soru onlar kendi aralarında hangi dili konuştuğudur. Muhtemelen Rusça veya İngilizce. Azerbaycan ve Türkiye’nin burada bir sorunu olmadığı doğru ama Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan devlet başkanları ile kolay iletişimde zorluk görülmektedir. Kırgız ve Kazakların birbirlerini kolayca anlamaları mümkündür. Türkmenistan, Türkiye ve Azerbaycan ile ortak Türkçeyi de konuşabilmektedir. Ama bugün hepsinin birbirini daha iyi anlaması mümkün değil. Ortak Türk dili konusunda, Türkiye Türkçesinin seçilmesinden kesinlikle yanayız. Önümüzdeki dönemde doğal olarak ortak bir Türk dili ortaya çıkacaktır. Bunun için diğer Türk devletlerinin Türkiye Türkçesini ikinci dil yapmaları ve okullarda öğretmeleri önemlidir. Bugün fiilen bu süreç yaşanmakta ve halklar Türkçeyi kendi aralarında ortak bir iletişim dili olarak benimsemişlerdir. Çünkü Türkiye Türkçesinin buna hakkı vardır. Bu dil şu anda Türk halkları arasında en çok konuşulan dildir. Türkiye ekonomik, siyasi, kültürel ve askeri anlamda diğer Türk devletlerinden daha fazla gelişmiştir ve dünyada daha fazla kabul görmektedir.

Bu yazıda amacımız, Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı’nın Türk diline derinden hakim olduğunu ve konuşmasında ortak Türkçeyi rahatlıkla kullandığını gerçeklerle göstermek ve ortak bir Türk dilinin doğal olarak ortaya çıkacağını ispat etmektir.

İlham ALİYEV’in İngilizce ve Rusçayı üst düzeyde bildiğini hepimiz biliyorduk ama açıkçası Türkçeyi bu kadar derinden bildiğini bilmiyorduk. Bazen kelimelerin sonuna [yor] ekleyerek, [ə] sesini [e], [q] sesini [k] ve [x] sesini [h] telaffuz ederek Türkçe konuşuyoruz gibi geliyor. Türkçeyi çok iyi bilenler, uzmanlar için geçerli olmadığını söylemeye gerek yok. Ancak Başkomutan’ın Vatan Savaşı sırasında Türk basınına verdiği röportajları izlediğimizde, İlham Aliyev’in Türkiye Türkçesini çok yüksek düzeyde bildiğini, aynı zamanda ortak bir dil oluşturduğunu bir kez daha gördük. Düşüncesinde ve konuşmasında Türkçeyi oturtmuştur.

Vatan Savaşı’nın arifesinde Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı farklı ülkelerin basınına 4 ayrı dilde röportajlar verdi. Bu röportajların çoğu canlıydı ve İlham ALİYEV’in hızlı konuşma ve akıllıca düşünme yeteneğini bir kez daha kanıtladı. Türk kanallarından muhabirlerin sorularına verilen cevaplar içerik bakımından oldukça zengindi. Cumhurbaşkanımız Azerbaycan Türkçesi konuşmasına rağmen Türkiye Türkçesi kelimeleri ne Azerbaycan Türkçesi ne de Türkiye Türkçesi zarar vermeyecek şekilde ustalıkla kullandı.

İlham ALİYEV’in Haber Türk kanalı ile yaptığı röportajı (13 Ekim 2020)

  • Sivillərə qarşı, əliyalın insanlara qarşı qəddarlıq göstərmək onlar üçün adi bir şey. Bu dəfə də bütün cəbhə boyu Azərbaycan ordusu uğurlu əməliyyat keçirərək bir kaç şəhər və köyümüzü işğaldan azad etmişdir.

-Ermənistanın bu xain saldırısının səbəbi odur ki, onlar bu münaqişənin coğrafiyasını genişləndirmək istəyirlər. Üyə olduğu kollektiv güvənlik müqavilə təşkilatını bu münaqişəyə cəlb etmək istəyirlər.

-200-dən çox tank imha edildi, 2 S-300 hava hücumuna qarşı qurğu imha edildi. Tank, 33 tank qənimət kimi götürülmüşdür.

-/…/ O ki qaldı uluslararası təşkilatların və beynəlxalq ictimaiyyətin buna reaksiyası…

-Əziz qardaşım R.T.Ərdoğanın açıqlamaları, digər üstdüzey yetkililərinin açıqlamaları bir daha qardaşlıq mövqeyinin təzahürü idi.

-Yəni ilk növbədə bayaq qeyd etdiyim məsələlər çözülməlidir: topraqların boşaldılması, mültəcilərin qaytarılması, ulaşdırma məsələlərinin, sınırların açılması, ondan sonra ticarət. Ondan sonra barış güclərinin gətirilməsi də istisna deyil.

-Mən artıq bir kaç dəfə demişəm ki, Minsk qrupu 92-ci ildə yaradıldı və o zaman hangi əsaslar buna səbəb oldu biz bilmirik. O qrupda elə ölkələr var ki, heç bu bölgəylə ilgilənmirlər. Bu bölgədə onların hər hangi bir çıkarları da yox, təsiri də yox.

-O ki qaldı yabancı insanlara, o da yalandır, o bizə atılan çamurdur, o iftiradır, böhtandır.

-İndi basında kim yazırsa, yazsın. O bizi ilgiləndirməz.

-Azərbaycan ərazisində kifayət qədər bizim gəlişmiş savunma sistemimiz var.

“Haber Türk” kanalına verilen bu röportajda işaretlenen kelimelere dikkat edelim: Bu sözler Azerbaycan Türkçesi ile söylense karşı taraf anlamaz. Öte yandan İlham ALİYEV’in konuşmasında uygunsuz fonetik uyarlamalara yer bırakmadığını da görüyoruz. Çünkü aynı dili kullanan her iki halkın konuşmalarındaki değişmelerin “farkındaki” lehçenin bir işareti olarak çok küçük sözlük farklılıklarından ibarettir. İşaretli kelimelerin Azerbaycan Türkçesindeki karşılığına bakalım:

sivillərə – sakinlərə

bir kaç – bir neçə

saldırısının – hücumunun

üyə – üzv

imha edildi – məhv edildi

uluslararası – beynəlxalq

üstdüzey yetkililərinin – yüksək vəzifəlilərin

mültəcilərin – qaçqınların

ulaşdırma – çatdırma

barış güclərinin – sülhməramlıların

ilgilənmirlər – maraqlanmırlar

çıkarları – xeyirləri

yabancı – xarici

çamurdur – iftiradır

basında – mətbuatda

gəlişmiş savunma – inkişaf etmiş müdafiə

Görüldüğü gibi Azerbaycan Türkçesinde karşılığı olan bu kelimeler ya Türkiye Türkçesinde kullanılmamakta ya da tam anlamlarını ifade etmemektedir. Cümlenin tamamı Azerbaycan Türkçesindeyken, “bir kaç”, “çamur” , “ilgilenmek” gibi kelimeler ustaca eklenir. Karşı taraf bu sözleri anlayamayacağı için fikir ayrılığı olacaktır. Diğer tüm kelimeler aynı biçimde kullanılır.

İlham ALİYEV’in Haber Global  kanalı ile yaptığı röportajı (12 Ekim 2020)

-Çünki hesab edirdik ki, hərbi mərhələ artıq başa çatıb, təcavüzkar döyüş meydanında dərsini alıb və bundan sonra reallıqlarla hesablaşıb diplomatik müstəvidə olumlu tavır göstərəcək.

-Ancaq malesef biz bunu görmədik və saat 12-dən qüvvəyə minməli olan atəşkəs Ermənistan tərəfindən pozulmuşdur, ihlal edilmişdir.

-Dünən hadisə yerində düzənlənən basın açıqlamaları və bu gün oraya gedəcək xarici səfirliklərin nümayəndəlikləri öz gözləri ilə hər şeyi görürlər, görəcəklər.

-Burada ilk növbədə Ermənistanın terror mahiyyətini nəzərə almaq lazımdır, çünki onlar döyüş meydanında kayb edirlər, uduzurlar.

-Zatən Xocalı soyqırımını törədənlər məhz bu Gəncə saldırısını törətmişdir.

-Dünya basınında onlara daim dəstək veriləcək, dünya erməniliyi, onların havadarları, islamafob dairələr, malesef dünyada kifayət qədər güclü mövqelərə malikdir.

-Onlar hər zaman Ermənistanı və onların bizə qarşı təcavüzkar siyasətini dəstəkləyirdilər, onları savunurdular.

-Erməni əsgəri bizim torpağımızdan çıxarsa, bu münaqişə də son bulacaq.

-Qalıcı atəşkəsin sağlanması üçün ilk növbədə Ermənistan anlamalıdır ki,…

-Bu gün Türkiyə tam bağımsız siyasət aparır və dünya çapında gücə çevrilibdir.

-Onu savunmak çok kolay.

olumlu tavır göstərəcək – müsbət yanaşma sərgiləyəcək

ihlal edilmişdir – pozulmuşdur

düzənlənən basın açıqlamaları – təşkil olunan mətbuat açıqlamaları

kayb edirlər – uduzurlar

zatən – onsuz da

saldırısını – hücumunu

dünya basınında – dünya mətbuatında

malesef – təəssüf ki

son bulacaq – bitəcək

sağlanması – təmin olunması

bağımsız – müstəqil

dünya çapında – dünya üzrə

savunmak – müdafiə etmək

çok kolay – çox asan

 

Bu röportajdaki ana noktalara dikkat edelim: İlham ALİYEV yine akıcı bir şekilde Azerbaycan Türkçesi konuşuyor, ancak “uduzurlar” yerine “kayb edirlər” diyor ve ardından “uduzmaq” diyor. Aynı zamanda bir öğretmen yaklaşımıdır. O dönemlerin çok gergin olduğunu göz önünde bulundurarak, başta Azerbaycan gerçeklerini dünyaya anlatmak için dünya basınıyla bir tür tek başına mücadele etti. Ancak ALİYEV dilin olanaklarını ifade etmek için elinden gelenin en iyisini yaptı. Onun düşüncesi daha  yerimde, daha doğru, daha basit ve daha anlaşılır dil kullanmaktı. Çünkü “uduzmaq”  kelimesi Türkiye Türkçesinde kullanılmamaktadır. Ancak Azerbaycan halkının bir kısmı “kayb etmek” kelimesini tam olarak anlamamış olabilir. Ya da  “savunmak” kelimesini alırsak, yine de “müdafiə etmək” Türkiye Türkçesinde kullanılmadığını ve karşılığı olan “savunmak” kelimesini seçtiğini göreceğiz. Bu notlar tüm cümlelere ve fikirlere uygulanabilir. Yine de, bazı fonetik değişikliklere izin verilmez ve fikirler, her iki halkın, bir ulusun anlayabileceği bir biçimde konuşulur.

İlham Aliyev’in A Haber ile yaptığı röportajı (16 Ekim 2020)

-…ondan sonra digər bizim şəhərlərimizi vurmağa başladılar və faktiki olaraq bu atəşkəsi kobudcasına ihlal etdilər.

-Gürcüstan ərazisindən, bizdə olan məlumata görə, kaçak silah göndərilir. Sivil uçaklarla, eyni zamanda karqo uçaklarla.

-Bu uçağı alan Rusiyada yaşayan zəngin erməni iş adamlarıdır.

-Azad edilmiş topraqları hesablamaq elə də zor məsələ deyil. Dünən mən yeni 6 köyün azad edilməsi xəbərini Azərbaycan xalqına çatdırdım.

-Nərdən bu parayı buldular? Təbii ki, bunlarda bu qədər para yox. Deməli, bunu bedava aldılar.

-Bu gün Azərbaycanın sürətli və uğurlu gəlişməsi, inkişafı, uluslarası müstəvidə böyük hörmətə malik olması, ölkə daxilində sosial, iqtisadi, digər problemlərin həlli, böyük projelerin gerçekləşməsi, əlbəttə ki, Heydər Əliyev yolunun davamıdır.

-Mənə verilən bilgilərə görə bəzi gəlişmiş ölkələrin hərbi mütəxəssisləri də artıq bizim təcrübəmizi öyrənirlər.

-Bəzi yerlərdə onların dörd savunma xətti var.

-Çox mutluyuq ki, qardaş türkiyənin gəlişmiş hərbi sənaye kompleksi, gözəl sihaları, ihaları üretmeye başlamışdır.

-Çünki bilirsiniz, Dağlıq Qarabağ kontrolsüz bir ərazi. Hər hangi bir uluslararası kontrol mexanizması orda yox idi.

ihlal etdilər – pozdular

kaçak – qaçaq

sivil – mülki

uçaklarla – təyyarələrlə

karqo uçaklarla – yük təyyarələri ilə

zəngin – varlı

zor – çətin

köyün – kəndin

parayı buldular – pulu tapdılar

bədava – pulsuz

gəlişməsi – inkişafı

projelerin gerçekləşməsi – layihələrin reallaşması

bilgilərə – məlumatlarla

savunma – müdafiə

mutluyuq – xoşbəxtik

gəlişmiş – inkişaf etmiş

üretmeye – istehsala

kontrolsüz – nəzarətsiz

Bu röportajda dikkat edilmesi ve örnek alınması gereken birçok husus vardır. Çünkü biz misafirperver bir milletiz ve her zaman ağabey sevgimiz var, bu yüzden karşı tarafı memnun etmek için onun tam olarak anlayacağı şekilde konuşuyoruz. Ağır olsa da bu bizim milli özgüven eksikliğimizdir diyeceğim. Ama Sayın Cumhurbaşkanı’nın hiçbir konuşmasında bunu göremiyoruz. Bu özgüveninden, inancından, liderliğinin bilincinde olan cesaretinden kaynaklanmaktadır. Öte yandan, her iki devletin temsilcilerine verilen değer ve çalışkanlıktır. Örneğin şu cümleye dikkat ettiğimizde cümledeki tüm kelimelerin tamamen akıcı, doğru, düzgün Azerbaycan Türkçesinde olduğunu  görürüz. Ancak son sözün Türkiye Türkçesinde kullanımıştır: “/…/ondan sonra digər bizim şəhərlərimizi vurmağa başladılar və faktiki olaraq bu atəşkəsi kobudcasına ihlal etdilər.” 14 kelimeden oluşan cümlede sadece son kelime “ihlal etdiler” uyarlanmıştır. Kesinlikle çünkü burada “ihlal edildi” kelimesi kullanılsaydı, karşı taraf bunu anlamakta güçlük çekerdi. Ancak diğer tüm kelimelerin Türkiye Türkçesinde anlaşılması kolaydır. Diğer cümlede ise “Çünki bilirsiniz, Dağlıq Qarabağ kontrolsüz bir ərazi. Hər hangi bir uluslararası kontrol mexanizması orda yox idi”.  “Kontrolsüz” kelimesi “nəzarətsiz” olarak kullanılmasaydı, bu soruna tanık olurduk. Bu dil ustalığını başka bir anda görüyoruz: “Bu uçağı alan Rusiyada yaşayan zəngin erməni iş adamlarıdır.” Bu cümlede “təyyarə” kelimesi “uçak” ile değiştirilmiştir. Fakat benim daha çok dikkatimi çeken “zengin” kelimesidir. Bizim Türkçemizde zengin kelimesine eşdeğer “varlı” kelimesi kullanılırç Ancak İlham ALİYEV “zengin” kelimesini tercih etmiştir. Çünkü Türkiye Türkçesinde “varlı” kelimesi yoktur.

Belki de listelediğimiz tüm bu örnekler, usta bir konuşmacının sahip olması gereken şeylerdir. Tüm röportajlarında dikkatimizi çeken bir kelime var: Toprak. İlham ALİYEV tüm röportajlarında torpak değil, toprak diyor. Bana göre bu kelime lügatinde ruhunda Türk sevgisi ve saygısı var.

Bu üç görüşmeden yola çıkarak yaptığımız araştırma ve not ettiklerimize göre, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham ALİYEV’in her şeyden önce Azerbaycan diline büyük saygı duyduğunu, bir dilbilimci kadar iyi bildiğini, “iki dil” ilkesini koruduğunu göstermektedir. “İki devletler ve tek millet” diyerek bunu pratikte destekliyor. 300 yıl sonra ilk kez atalarımızın cesaretini kendi iradesiyle kanıtlıyor, milli kimliğimizi ve gücümüzü ortaya koyuyor, Türkiye ile olan kardeşliğimizi asla unutmuyor, hakim olduğu her iki Türkçeyi doğru, düzgün ve bilimsel kurallara göre kullanmaktadır. Entellektüel bir aydın gibi karşı tarafa misafirperverliğini açık ve net bir şekilde göstermektedir. Ayrıca Türk Devletler Birliği’nin gerçekleşmesi yolunda cesur adımlar atmakta ve ortak Türk kültür mirasına helal getirmeden sahiplenmektedir.

Azərbaycan Elmi

İlham Əliyev və ortaq türk dili məsələləri

Yüz ildən çoxdur ki, türk aydınları türk xalqları arasında ortaq dil məsələsini həll etmək üçün səy göstərir, təklif irəli sürür, elmi məqalələr yazır, konfranslar keçirirlər. Görülən işlərə rəğmən, təəssüflər olsun ki, bu problem hələ də qalmaqdadır. Etiraf edək ki, ortaq türkcə məsələsində Azərbaycan Respublikası həmişə daha maraqlı olub, aparıcı rol oynamışdır. Bunun da əsas səbəbi Azərbaycanın geostrateji əhəmiyyətə malik olmasıdır. Uzun müddət Çar Rusiyasının, Sovet imperiyasının işğalı altında olan türk xalqları Türkiyədən uzaq düşmüş, həm dil, həm də mədəniyyət baxımından daha fərqli inkişaf prosesi keçmişdir, amma Azərbaycan türkcəsi ilə Türkiyə türkcəsi türk dilləri Oğuz qrupuna daxil olduğu üçün, digər tərəfdən qonşu dövlətlər olduğu üçün bu dil birliyi günü gündən inkişaf edir. Həmçinin Çar Rusiyasının və Sovet imperiyasının asılılığında olduğumuz zaman Orta Asiya və digər türk xalqları ilə dərin əlaqələrimiz yaranmışdır. Bütün bunlar birmənalı şəkildə onu göstərir ki, Azərbaycan körpüdür və bu birliyin yaradılmasında əsas rol sahibidir. Biz bunu son illərin siyasi proseslərinə diqqət yetirsək, daha aydın görə bilərik.

Azərbaycanın 2020-ci il 44 günlük Vətən müharibəsində göstərdiyi şücaət türk xalqları arasındakı münasibətlərin güclənməsini bir daha şərtləndirdi. Düzdür, bu zəfərə qədər türk dövlətləri birlik, ortaq dil məsələsində bir xeyli yol gəlmişdi. Buna misal olaraq Türk Akademiyasının, “Türk KENEŞ”inin yaradılması, ortaq türk ədəbiyyatı, tarixi və coğrafiyası dərsliklərinin hazırlanması və s. kimi hadisələri göstərə bilərik. Lakin bu faza 44 günlük zəfərdən sonra daha da gücləndi, bu möhtəşəm qələbənin ardından Azərbaycan Respublikası prezidenti İlham Əliyevin Türkiyə Cümhuriyyəti prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanla birgə Orta Asiyadakı türk dövlətlərinə səfərləri, sonradan türk dövlətlərinin müdafiə nazirləri, iqtisadiyyat nazirləri, təhlükəsizlik nazirlərinin birgə görüşləri, ortaq qərarlar alınması bunu bir daha sübut edir.

Bütün bunların fonunda ortaq türk dili məsələsi bir daha gündəmə gəlir və bunun üçün tədqiqatçıların, alimlərin, institutların əməli və ciddi təkliflər verməsini şərtləndirmiş olur. Artıq əlifba mövzusu çözülməkdədir, çünki əksər türk dövlətləri latın əlifbasından istifadə qərarı alıb. Hələ ki xırda problemlər olsa da, deyə bilərik ki, əsas iş görülüb. Qanı bir, dili bir, ruhu bir türk xalqlarının birinciləri bir araya gələrkən hamımızı düşündürən əsas sual onların öz aralarında hansı dildə danışmaları olur. Yəqin ki, rus və ya ingiliscə. Düzdür, burada Azərbaycan və Türkiyənin problemi yoxdur, lakin Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkəmənistan dövlət başçıları ilə rahat ünsiyyətdə çətinlik yaranır. Qırğız və qazaxların da bir-birini rahat anlaması mümkündür. Türkmənistan da Türkiyə və Azərbaycanla ortaq türkcədə danışa bilir. Amma hamısının bir-birini daha rahat anlaması bu gün üçün mümkün deyil. Ortaq türkcə mövzusunda biz birmənalı olaraq Türkiyə türkcəsinin seçilməsi tərəfindəyik. Sonrakı dövrdə təbii yolla ortaq türkcə yaranacaq. Bunun üçün ilk olaraq digər türk dövlətlərinin Türkiyə türkcəsini ikinci dil səviyyəsində rəsmiləşdirməsi, məktəblərdə tədris edilməsi vacibdir. Bu gün defakto olaraq onsuz da bu proses gedir və xalqlar öz arasında ortaq ünsiyyət dili kimi Türkiyə türkcəsini qəbul etmişdir. Çünki Türkiyə türkcəsinin buna haqqı çatır. Bu dil hazırda türk xalqları içində ən çox danışılandır. Türkiyə iqtisadi, siyasi, mədəni, hərbi baxımından digər türk dövlətlərindən çox inkişaf edib, dünyada daha çox qəbul edilir.

Bu məqalədə məqsədimiz ortaq türkcənin təbii yolla yaranacağını sübut etmək üçün Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Türkiyə türkcəsinə dərindən hakim olmasını, nitqində ortaq türkcədən rahat şəkildə istifadə etməsini faktlarla göstərməkdir.

İlham Əliyevin ingilis, rus dillərini yüksək səviyyədə bilməsini hamımız bilirdik, amma türkcəni bu qədər dərindən bildiyini, açığı, bilmirdik. Bəzən bizə elə gəlir ki, söz sonlarına [yor] əlavə etməklə, [ə] səsini [e], [q] səsini [k], [x] səsini [h] kimi tələffüz etməklə türkcə danışırıq. Sözsüz ki, bu türkcəni mükəmməl bilənlərə, mütəxəssislərə aid deyil. Lakin Vətən müharibəsi zamanı Cənab Ali Baş Komandanın Türkiyə mətbuatına verdiyi müsahibələri izlədikcə, bir daha şahid olduq ki, İlham Əliyev nəinki Türkiyə türkcəsini çox yüksək səviyyədə bilir, hətta təfəkküründə, bir növ nitqində ortaq türkcəni formalaşdırmışdır da.

Vətən müharibəsi ərəfəsində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti müxtəlif ölkələrin mətbuatına 4 dildə müsahibələr verdi. Bu müsahibələrin əksəriyyəti canlı idi və İlham Əliyevin danışa-danışa sürətli və müdrik düşünmə qabiliyyətini bir daha sübut etdi. Türkiyə kanallarından gələn müxbirlərin suallarına verilən cavablar məzmunca zəngin idi, həmçinin prezidentimiz azərbaycanca danışmasına baxmayaraq, türkiyə türkcəsindəki kəlmələri ustalıqla elə istifadə edirdi ki, nə Azərbaycan dilinə xələl gəlirdi, nə türkiyəli qardaşlar anlamaqda əziyyət çəkirdi.

Aşağıda verəcəyimiz nümunələrdən görünür ki, İlahm Əliyev məhz o kəlmələri, ifadələri türkcə işlədir ki, həmin sözlər Türkiyə türkcəsində ya heç yoxdur, ya da çoxdandır ki, istifadə edilmir. Bu həm də çevik zəkanın göstəricisidir. Çünki insan hansı dildə düşünürsə, o dildə daha rahat danışır, amma müsahibələrdəki bu incə məqamlara fikir verdikdə bir daha görürük ki, cənab prezident hər iki dildə çox rahat düşünə bilir. Nitqi, əsasən, Azərbaycan dilində olsa da, bəzi sözlərin qarşılığını Türkiyə türkcəsində istifadə edir.

Məqaləmizdə üç televiziya kanalına (12 oktyabr 2020, İlham Əliyevin Türkiyənin “Haber Global” televiziya kanalına verdiyi müsahibə; 13 oktyabr 2020, İlham Əliyevin Türkiyənin “Haber Türk” televiziya kanalına verdiyi müsahibə; 16 oktyabr 2020, İlham Əliyevin Türkiyənin “A Haber” televiziya kanalına verdiyi müsahibə) verilən müsahibələrdən bəzi faktları sizlərlə bölüşürük.

13 oktyabr 2020, İlham Əliyevin Türkiyənin “Haber Türk” televiziya kanalına verdiyi müsahibə

Sivillərə qarşı, əliyalın insanlara qarşı qəddarlıq göstərmək onlar üçün adi bir şey. Bu dəfə də bütün cəbhə boyu Azərbaycan ordusu uğurlu əməliyyat keçirərək bir kaç şəhər və köyümüzü işğaldan azad etmişdir.

Ermənistanın bu xain saldırısının səbəbi odur ki, onlar bu münaqişənin coğrafiyasını genişləndirmək istəyirlər. Üyə olduğu kollektiv güvənlik müqavilə təşkilatını bu münaqişəyə cəlb etmək istəyirlər.

200-dən çox tank imha edildi, 2 S-300 hava hücumuna qarşı qurğu imha edildi. Tank, 33 tank qənimət kimi götürülmüşdür.

O ki qaldı uluslararası təşkilatların və beynəlxalq ictimaiyyətin buna reaksiyası

Əziz qardaşım R.T.Ərdoğanın açıqlamaları, digər üstdüzey yetkililərinin açıqlamaları bir daha qardaşlıq mövqeyinin təzahürü idi.

Yəni ilk növbədə bayaq qeyd etdiyim məsələlər çözülməlidir: topraqların boşaldılması, mültəcilərin qaytarılması, ulaşdırma məsələlərinin, sınırların açılması, ondan sonra ticarət. Ondan sonra barış güclərinin gətirilməsi də istisna deyil.

Mən artıq bir kaç dəfə demişəm ki, Minsk qrupu 92-ci ildə yaradıldı və o zaman hangi əsaslar buna səbəb oldu biz bilmirik. O qrupda elə ölkələr var ki, heç bu bölgəylə ilgilənmirlər. Bu bölgədə onların hər hangi bir çıkarları da yox, təsiri də yox.

O ki qaldı yabancı insanlara, o da yalandır, o bizə atılan çamurdur, o iftiradır, böhtandır.

İndi basında kim yazırsa, yazsın. O bizi ilgiləndirməz.

Azərbaycan ərazisində kifayət qədər bizim gəlişmiş savunma sistemimiz var.

“Haber Türk” kanalına verilən bu müsahibədə işarələnmiş sözlərə diqqət edək: Həmin sözlər məhz Azərbaycan türkcəsində ifadə edilsə idi, qarşı tərəf bunu anlamazdı. Digər tərəfdən onu da görürük ki, İlham Əliyev heç bir halda yersiz fonetik uyğunlaşdırmalara nitqində yer ayırmayıb. Çünki eyni dili istifadə edən hər iki xalqın nitqindəki fərqlər “farkdakı” qədərdir və ləhcə əlaməti olaraq sadəcə çox kiçik leksik fərqlərdən ibarətdir. Gəlin işarələnmiş sözlərin Azərbaycan dilindəki qarşılığına diqqət edək.

sivillərə – sakinlərə

bir kaç – bir neçə

saldırısının – hücumunun

üyə – üzv

imha edildi – məhv edildi

uluslararası – beynəlxalq

üstdüzey yetkililərinin – yüksək vəzifəlilərin

mültəcilərin – qaçqınların

ulaşdırma – çatdırma

barış güclərinin – sülhməramlıların

ilgilənmirlər – maraqlanmırlar

çıkarları – xeyirləri

yabancı – xarici

çamurdur – iftiradır

basında – mətbuatda

gəlişmiş savunma – inkişaf etmiş müdafiə

Gördüyümüz kimi Azərbaycan dilində qarşılığı verilmiş bu sözlər ya türkcədə işlədilmir, ya da tam mənasını ifadə etmir. Bütün cümlə Azərbaycan dilində olduğu halda “bir kaç”, “çamur”, “ilgilənmək” kimi sözlər ustalıqla əlavə edilir. Çünki bu sözləri qarşı tərəf anlamayacaq, bu zaman fikir qırıqlığı yaranacaq. Digər bütün sözlər də eyni formada istifadə edilmişdir.

12 oktyabr 2020, İlham Əliyevin Türkiyənin “Haber Global” televiziya kanalına verdiyi müsahibə

Çünki hesab edirdik ki, hərbi mərhələ artıq başa çatıb, təcavüzkar döyüş meydanında dərsini alıb və bundan sonra reallıqlarla hesablaşıb diplomatik müstəvidə olumlu tavır göstərəcək.

Ancaq malesef biz bunu görmədik və saat 12-dən qüvvəyə minməli olan atəşkəs Ermənistan tərəfindən pozulmuşdur, ihlal edilmişdir.

Dünən hadisə yerində düzənlənən basın açıqlamaları və bu gün oraya gedəcək xarici səfirliklərin nümayəndəlikləri öz gözləri ilə hər şeyi görürlər, görəcəklər.

Burada ilk növbədə Ermənistanın terror mahiyyətini nəzərə almaq lazımdır, çünki onlar döyüş meydanında kayb edirlər, uduzurlar.

Zatən Xocalı soyqırımını törədənlər məhz bu Gəncə saldırısını törətmişdir.

Dünya basınında onlara daim dəstək veriləcək, dünya erməniliyi, onların havadarları, islamafob dairələr, malesef dünyada kifayət qədər güclü mövqelərə malikdir.

Onlar hər zaman Ermənistanı və onların bizə qarşı təcavüzkar siyasətini dəstəkləyirdilər, onları savunurdular.

Erməni əsgəri bizim torpağımızdan çıxarsa, bu münaqişə də son bulacaq.

Qalıcı atəşkəsin sağlanması üçün ilk növbədə Ermənistan anlamalıdır ki,…

Bu gün Türkiyə tam bağımsız siyasət aparır və dünya çapında gücə çevrilibdir.

Onu savunmak çok kolay.

olumlu tavır göstərəcək – müsbət yanaşma sərgiləyəcək

ihlal edilmişdir – pozulmuşdur

düzənlənən basın açıqlamaları – təşkil olunan mətbuat açıqlamaları

kayb edirlər – uduzurlar

zatən – onsuz da

saldırısını – hücumunu

dünya basınında – dünya mətbuatında

malesef – təəssüf ki

son bulacaq – bitəcək

sağlanması – təmin olunması

bağımsız – müstəqil

dünya çapında – dünya üzrə

savunmak – müdafiə etmək

çok kolay – çox asan

Bu müsahibədə də əsas məqamlara diqqət edək. Belə ki, İlham Əliyev yenə səlis Azərbaycan dilində danışır, lakin “uduzurlar” əvəzinə “kayb edirlər” deyir, ardınca da “uduzmaq” kəlməsini işlədir. Bu, həmçinin bir müəllim yanaşmasıdır. Nəzərə alsaq ki, həmin dövrlər çox gərgin idi, əsasən fikrini, Azərbaycan həqiqətlərini dünyaya çatdırmaq üçün dünya mətbuatı ilə bir növ təkbaşına döyüşürdü, buna baxmayaraq, İlham Əliyev fikrini daha dəqiq, daha düzgün, daha sadə, daha anlaşıqlı ifadə etmək üçün dilin imkanlarından maksimum yararlanırdı. Çünki “uduzmaq” kəlməsi türkcədə işlənilmir, lakin Azərbaycan xalqının bir qismi “Kayb etmək” kəlməsini də tam başa düşə bilməyə bilərdi. Və ya “savunmaq” sözünü götürsək, yenə də görərik ki, “müdafiə etmək” türkcədə istifadə edilmir və onun qarşılığı olan “savunmaq” kəlməsini seçir. Bu qeydləri bütün cümlələrə və fikirlərə aid etmək olar. Yenə də hansısa fonetik dəyişikliyə yol verilmir və fikirlər hər iki xalqın, bir millətin anlayacağı formada danışılır.

16 oktyabr 2020, İlham Əliyev Türkiyənin “A Haber” televiziya kanalına verdiyi müsahibə

Ondan sonra digər bizim şəhərlərimizi vurmağa başladılar və faktiki olaraq bu atəşkəsi kobudcasına ihlal etdilər.

Gürcüstan ərazisindən, bizdə olan məlumata görə, kaçak silah göndərilir. Sivil uçaklarla, eyni zamanda karqo uçaklarla.

Bu uçağı alan Rusiyada yaşayan zəngin erməni iş adamlarıdır.

Azad edilmiş topraqları hesablamaq elə də zor məsələ deyil. Dünən mən yeni 6 köyün azad edilməsi xəbərini Azərbaycan xalqına çatdırdım.

Nərdən bu parayı buldular? Təbii ki, bunlarda bu qədər para yox. Deməli, bunu bedava aldılar.

Bu gün Azərbaycanın sürətli və uğurlu gəlişməsi, inkişafı, uluslarası müstəvidə böyük hörmətə malik olması, ölkə daxilində sosial, iqtisadi, digər problemlərin həlli, böyük projelerin gerçekləşməsi, əlbəttə ki, Heydər Əliyev yolunun davamıdır.

Mənə verilən bilgilərə görə bəzi gəlişmiş ölkələrin hərbi mütəxəssisləri də artıq bizim təcrübəmizi öyrənirlər.

Bəzi yerlərdə onların dörd savunma xətti var.

Çox mutluyuq ki, qardaş türkiyənin gəlişmiş hərbi sənaye kompleksi, gözəl sihaları, ihaları üretmeye başlamışdır.

Çünki bilirsiniz, Dağlıq Qarabağ kontrolsüz bir ərazi. Hər hangi bir uluslararası kontrol mexanizması orda yox idi.

ihlal etdilər – pozdular

kaçak – qaçaq

sivil – mülki

uçaklarla – təyyarələrlə

karqo uçaklarla – yük təyyarələri ilə

zəngin – varlı

zor – çətin

köyün – kəndin

parayı buldular – pulu tapdılar

bədava – pulsuz

gəlişməsi – inkişafı

projelerin gerçekləşməsi – layihələrin reallaşması

bilgilərə – məlumatlarla

savunma – müdafiə

mutluyuq – xoşbəxtik

gəlişmiş – inkişaf etmiş

üretmeye – istehsala

kontrolsüz – nəzarətsiz

Bu müsahibədə də diqqət edilməli və örnək götürülməli məqamlar çoxdur. Çünki biz qonaqpərvər millət olduğumuzdan daima böyük qardaş sevdamız olduğundan qarşı tərəfi məmnun etmək üçün məhz onun tam anlayacağı formada danışırıq. Ağır olsa da, deyim ki, bu bizim milli özgüvən əskikliyimizdir. Amma cənab prezidentin çıxışlarının heç birində bunu görə bilmirik. Bu özünə güvənən, inanan, liderliyinin fərqində olan cəsarətin hesabınadır. Digər tərəfdən də hər iki dövlətin bir millətinin nümayəndələrinin rahat anlaması üçün verilən dəyər və zəhmətdir. Məsələn, aşağıdakı cümləyə diqqət edəndə görürük ki, cümlədəki bütün sözlər tam səlis, düzgün, rəvan azərbaycancadır, amma son kəlmə türkiyə türkcəsindədir: “…ondan sonra digər bizim şəhərlərimizi vurmağa başladılar və faktiki olaraq bu atəşkəsi kobudcasına ihlal etdilər”. 14 sözdən ibarət olan cümlədə sadəcə son söz “ihlal etdilər” uyğunlaşdırılmışdır. Məhz ona görə ki, bura da “pozdular” kəlməsi olsaydı, qarşı tərəf anlamaqda çətinlik çəkəcəkdi. Amma digər bütün sözlər Türkiyə türkcəsində rahat anlaşılırı. Və digər cümlədə olan “Çünki bilirsiniz, Dağlıq Qarabağ kontrolsüz bir ərazi. Hər hangi bir uluslararası kontrol mexanizması orda yox idi”. “Kontrolsüz” kəlməsi “nəzarətsiz” kimi deyilsə idi, biz həmin problemin yaşandığının şahidi olacaqdıq. Biz bu dil ustalığını bir başqa məqamda da görürük: “Bu uçağı alan Rusiyada yaşayan zəngin erməni iş adamlarıdır.” Bu cümlədə də “təyyarə” sözü “uçaq”la əvəz edilib, amma diqqətimi daha çox çəkən “zəngin” sözüdür. Bu söz dilimizdə var, amma bunun digər qarşılığı olan varlı sözü də var. Bizim türkcədə varlı sözü, zəngin sözünə nisbətdə daha çox işlənir, buna baxmayaraq İlham Əliyev “zəngin” sözünü seçir. Çünki Türkiyə türkcəsində varlı sözü yoxdur.

Bəlkə də bütün bu sadaladıqlarımız, gətirdiyimiz nümunələr usta bir natiq üçün olmalı olanlardır. Bütün müsahibələrində diqqətimizi çəkən bir söz var: Topraq. İlham Əliyev bütün müsahibələrində torpaq yox, topraq kimi ifadə edir. Mənə görə bu kəlməni məhz o adamlar leksikonunda istifadə edir ki, onun ruhunda bir türk sevgisi, sayğısı var.

Bu üç müsahibə əsasında apardığımız araşdırma və qeyd etdiyimiz faktlar onu göstərir ki, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev ilk növbədə Azərbaycan dilinə böyük hörmət bəsləyir, onu bir dilçi qədər yaxşı bilir, “iki dövlət və bir millət” prinsipini qoruyur və nitqində əməli şəkildə buna dəstək verir, 300 ildən sonra ilk dəfə atalarımızın cəsarətini öz iradəsi ilə sübut edir, milli kimliyimizi, gücümüzü ortaya qoyur, Türkiyə ilə qardaşlığımızı heç zaman unutmur, hakim olduğu hər iki türkcəni doğru, düzgün, elmi əsaslarla istifadə edir, intellektual ziyalı kimi qarşı tərəfə qonaqpərvərliyini açıq aydın və səmimi şəkildə ifadə edir, Türk Dövlətləri Birliyinin gerçəkləşməsi naminə cəsarətli addımlar atır, öz kimliyinə xələl gətirmədən ortaq türk mədəniyyətinə sahib çıxır.

Elmi İngilis

The mutual relations between Turkish and Korean

Shamil Sadig talked about our similar traditions with Korea: We have been separated from each other for thousands of years and we have lived unknowingly.

As is known, this year Altai-Turan Folklore Festival has been held in the capital of South Korea, Seoul, from September 18 to 21. Delegations from Azerbaijan, Turkey, Kazakhstan, as well as representatives of Karachay, Nogay, and other Turkic peoples attended the festival organized by the Eurasia Cultural and Economic Institute which was supported by Seoul municipality. Davamına bax

Azərbaycan Elmi-pedaqoji

Firəng qulbeçəsi

Ədəbiyyatşünaslar kənarda qaldıqca, ədəbiyyat həvəskarları ədəbiyyatı küçə söhbətlərinə çevirirlər. Üç-beş yazarın ədəbi tənqidçi, üç-beş siyasətçinin ədəbiyyatşünas, üç-beş yad mehi ilə təsirlənmişlərin ədəbiyyat tarixçisi kimi haray-həşir salmaları adamı elə yandırır, elə yandırır. Ha istəyirsən dözəsən, özünü küyə getmişlər sırasında hiss etməyəsən, alınmır ki, alınmır. Nağıllarımızın birindəki kimi, sanki atın qabağına ət, itin qabağına ot qoyublar. Əslində, qoymayıblar, at yabılaşıb və harınlayıb ki, ətə hücum edir, it də başını itirib qoyun kimi otla eşələnir. Davamına bax

Elmi-pedaqoji Pedaqoji

Operativ dil mərkəzinə ehtiyac var

On ildən çoxdur ki, ixtisasım üzrə Azərbaycan dili və ədəbiyyat fənnini tədris edirəm. Şagirdlərimlə də, tələbələrimlə də, cəmiyyətin müxtəlif peşə sahibləri ilə də söhbətlərimizdə dilimizlə bağlı qarşımıza çoxlu sayda problemlər çıxır. Əvvəllər bunun yalnız dilçilik elmində olduğunu düşündüyüm üçün “elm mübahisələri sevər, müxtəlif yanaşmalar ola bilər”,– deyib şagirdlərimizi, Azərbaycan dili müəllimi olduğumuz üçün ən müxtəlif dil problemini bizdən soruşanları birtəhər, öz anladığımız qədərincə cavablandırırdıq.

Davamına bax

Azərbaycan Elmi

Azərbaycan elmi Mirzə Kazım bəyə sahib çıxmalıdır

Noyabrın 27-si şərqşünas, tarixçı, türkşünas və filoloq Mirzə Kazım bəyin anım günüdür. O, 1802-ci ildə iyulun 22-i Rəştdə anadan olub. Kazımbəy İslam dininin əsasları, Azərbaycan və fars dillərini kamil şəkildə öyrənməklə yanaşı rus, türk və ərəb dillərinə də mükəmməl şəkildə yiyələnir. Cəmi 17 yaşında isə “Ərəb dilinin qramatikası” adlı kitabını yazır. Mirzə Kazım bəy 1870-ci il,noyabrın 27-i, Sank-Peterburqda vəfat edib. Davamına bax