Türk aydınları yüz yılı aşkın bir süredir Türk halkları arasındaki ortak dil sorununu çözmek için çaba sarf ediyor, önerilerde bulunuyor, bilimsel makaleler yazıyor, konferanslar düzenliyor. Yapılan çalışmalara rağmen maalesef bu sorun halen daha devam etmektedir. Görüleceği üzere Azerbaycan Cumhuriyeti ortak Türk dili konusunda her zaman daha fazla ilgi duymuş ve öncü rol oynamıştır. Bunun temel nedeni Azerbaycan’ın jeostratejik öneme sahip olmasıdır. Uzun bir süre Çarlık Rusyası ve Sovyet İmparatorluğu’nun işgali altında kalan Türk halkları, Türkiye’den uzak kalmış ve hem dil hem de kültür açısından farklı bir gelişme süreci yaşamışlardır. Oğuz Türk dilleri grubuna dahil olanlar ise komşu ülkeler oldukları için bu dil topluluğu her geçen gün gelişmektedir. Ayrıca Çarlık Rusyası’na ve Sovyet İmparatorluğu’na bağımlıyken, Orta Asya ve diğer Türk halklarıyla derin ilişkiler oluşmuştur. Bütün bunlar, Azerbaycan’ın bir köprü olduğunu ve bu birliğin oluşmasında kilit role sahip olduğunu açıkça göstermektedir. Son yıllardaki siyasi süreçlere dikkat edersek bunu durumu daha net görebiliriz.
Azerbaycan’ın 2020 yılındaki 44 günlük Vatan Savaşı’nda gösterdiği kahramanlık, Türk halkları arasındaki ilişkilerin güçlenmesini bir kez daha belirlemiştir. Bu zaferden önce Türk devletlerinin birlik ve ortak dil konusunda çok yol kat ettiği doğrudur. Türk Akademisi’nin kurulması, Türk Keneşi, Ortak Türk edebiyatı, tarih ve coğrafya ders kitaplarının hazırlanması vb. olayları örnek gösterebiliriz. Ancak 44 günlük zaferin ardından bu aşama daha da güçlendi. Bu büyük zaferin ardından Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham ALİYEV ve Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip ERDOĞAN’nın birlikte Orta Asya Türk devletlerini ziyaret etti. Ziyareti sırasında Türk devletlerinin savunma bakanları, ekonomi bakanları ve güvenlik bakanlarının ortak toplantıları, ortak kararlar alınması bunu bir kez daha kanıtlıyor.
Tüm bunların arka planında ortak Türk dili konusu yeniden gündeme gelmekte ve bu nedenle araştırmacıların, bilim insanlarının, enstitülerin amacı ve ciddi önerilerde bulunmaları gerekmektedir. Alfabe sorunu çözülüyor, çünkü çoğu Türk devleti latin alfabesini kullanmaya karar verdi. Hala ufak tefek sorunlar olsa da esas çalışmanın yapıldığını söyleyebiliriz. Kanı bir, dili bir ve tek ruha sahip olan Türk halkları bir araya geldiğinde hepimizi düşündüren asıl soru onlar kendi aralarında hangi dili konuştuğudur. Muhtemelen Rusça veya İngilizce. Azerbaycan ve Türkiye’nin burada bir sorunu olmadığı doğru ama Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan devlet başkanları ile kolay iletişimde zorluk görülmektedir. Kırgız ve Kazakların birbirlerini kolayca anlamaları mümkündür. Türkmenistan, Türkiye ve Azerbaycan ile ortak Türkçeyi de konuşabilmektedir. Ama bugün hepsinin birbirini daha iyi anlaması mümkün değil. Ortak Türk dili konusunda, Türkiye Türkçesinin seçilmesinden kesinlikle yanayız. Önümüzdeki dönemde doğal olarak ortak bir Türk dili ortaya çıkacaktır. Bunun için diğer Türk devletlerinin Türkiye Türkçesini ikinci dil yapmaları ve okullarda öğretmeleri önemlidir. Bugün fiilen bu süreç yaşanmakta ve halklar Türkçeyi kendi aralarında ortak bir iletişim dili olarak benimsemişlerdir. Çünkü Türkiye Türkçesinin buna hakkı vardır. Bu dil şu anda Türk halkları arasında en çok konuşulan dildir. Türkiye ekonomik, siyasi, kültürel ve askeri anlamda diğer Türk devletlerinden daha fazla gelişmiştir ve dünyada daha fazla kabul görmektedir.
Bu yazıda amacımız, Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı’nın Türk diline derinden hakim olduğunu ve konuşmasında ortak Türkçeyi rahatlıkla kullandığını gerçeklerle göstermek ve ortak bir Türk dilinin doğal olarak ortaya çıkacağını ispat etmektir.
İlham ALİYEV’in İngilizce ve Rusçayı üst düzeyde bildiğini hepimiz biliyorduk ama açıkçası Türkçeyi bu kadar derinden bildiğini bilmiyorduk. Bazen kelimelerin sonuna [yor] ekleyerek, [ə] sesini [e], [q] sesini [k] ve [x] sesini [h] telaffuz ederek Türkçe konuşuyoruz gibi geliyor. Türkçeyi çok iyi bilenler, uzmanlar için geçerli olmadığını söylemeye gerek yok. Ancak Başkomutan’ın Vatan Savaşı sırasında Türk basınına verdiği röportajları izlediğimizde, İlham Aliyev’in Türkiye Türkçesini çok yüksek düzeyde bildiğini, aynı zamanda ortak bir dil oluşturduğunu bir kez daha gördük. Düşüncesinde ve konuşmasında Türkçeyi oturtmuştur.
Vatan Savaşı’nın arifesinde Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı farklı ülkelerin basınına 4 ayrı dilde röportajlar verdi. Bu röportajların çoğu canlıydı ve İlham ALİYEV’in hızlı konuşma ve akıllıca düşünme yeteneğini bir kez daha kanıtladı. Türk kanallarından muhabirlerin sorularına verilen cevaplar içerik bakımından oldukça zengindi. Cumhurbaşkanımız Azerbaycan Türkçesi konuşmasına rağmen Türkiye Türkçesi kelimeleri ne Azerbaycan Türkçesi ne de Türkiye Türkçesi zarar vermeyecek şekilde ustalıkla kullandı.
İlham ALİYEV’in Haber Türk kanalı ile yaptığı röportajı (13 Ekim 2020)
– Sivillərə qarşı, əliyalın insanlara qarşı qəddarlıq göstərmək onlar üçün adi bir şey. Bu dəfə də bütün cəbhə boyu Azərbaycan
ordusu uğurlu əməliyyat keçirərək bir kaç şəhər və köyümüzü işğaldan azad etmişdir.
-Ermənistanın bu xain saldırısının səbəbi odur ki, onlar bu münaqişənin coğrafiyasını genişləndirmək istəyirlər. Üyə olduğu kollektiv güvənlik müqavilə təşkilatını bu münaqişəyə cəlb etmək istəyirlər.
-200-dən çox tank imha edildi, 2 S-300 hava hücumuna qarşı qurğu imha edildi. Tank, 33 tank qənimət kimi götürülmüşdür.
-/…/ O ki qaldı uluslararası təşkilatların və beynəlxalq ictimaiyyətin buna reaksiyası…
-Əziz qardaşım R.T.Ərdoğanın açıqlamaları, digər üstdüzey yetkililərinin açıqlamaları bir daha qardaşlıq mövqeyinin təzahürü idi.
-Yəni ilk növbədə bayaq qeyd etdiyim məsələlər çözülməlidir: topraqların boşaldılması, mültəcilərin qaytarılması, ulaşdırma məsələlərinin, sınırların açılması, ondan sonra ticarət. Ondan sonra barış güclərinin gətirilməsi də istisna deyil.
-Mən artıq bir kaç dəfə demişəm ki, Minsk qrupu 92-ci ildə yaradıldı və o zaman hangi əsaslar buna səbəb oldu biz bilmirik. O qrupda elə ölkələr var ki, heç bu bölgəylə ilgilənmirlər. Bu bölgədə onların hər hangi bir çıkarları da yox, təsiri də yox.
-O ki qaldı yabancı insanlara, o da yalandır, o bizə atılan çamurdur, o iftiradır, böhtandır.
-İndi basında kim yazırsa, yazsın. O bizi ilgiləndirməz.
-Azərbaycan ərazisində kifayət qədər bizim gəlişmiş savunma sistemimiz var.
“Haber Türk” kanalına verilen bu röportajda işaretlenen kelimelere dikkat edelim: Bu sözler Azerbaycan Türkçesi ile söylense karşı taraf anlamaz. Öte yandan İlham ALİYEV’in konuşmasında uygunsuz fonetik uyarlamalara yer bırakmadığını da görüyoruz. Çünkü aynı dili kullanan her iki halkın konuşmalarındaki değişmelerin “farkındaki” lehçenin bir işareti olarak çok küçük sözlük farklılıklarından ibarettir. İşaretli kelimelerin Azerbaycan Türkçesindeki karşılığına bakalım:
sivillərə – sakinlərə bir kaç – bir neçə
saldırısının – hücumunun
üyə – üzv
imha edildi – məhv edildi uluslararası – beynəlxalq
üstdüzey yetkililərinin – yüksək vəzifəlilərin mültəcilərin – qaçqınların
ulaşdırma – çatdırma
barış güclərinin – sülhməramlıların ilgilənmirlər – maraqlanmırlar
çıkarları – xeyirləri yabancı – xarici çamurdur – iftiradır basında – mətbuatda
gəlişmiş savunma – inkişaf etmiş müdafiə
Görüldüğü gibi Azerbaycan Türkçesinde karşılığı olan bu kelimeler ya Türkiye Türkçesinde kullanılmamakta ya da tam anlamlarını ifade etmemektedir. Cümlenin tamamı Azerbaycan Türkçesindeyken, “bir kaç”, “çamur” , “ilgilenmek” gibi kelimeler ustaca eklenir. Karşı taraf bu sözleri anlayamayacağı için fikir ayrılığı olacaktır. Diğer tüm kelimeler aynı biçimde kullanılır.
İlham ALİYEV’in Haber Global kanalı ile yaptığı röportajı (12 Ekim 2020)
-Çünki hesab edirdik ki, hərbi mərhələ artıq başa çatıb, təcavüzkar döyüş meydanında dərsini alıb və bundan sonra reallıqlarla hesablaşıb diplomatik müstəvidə olumlu tavır göstərəcək.
-Ancaq malesef biz bunu görmədik və saat 12-dən qüvvəyə minməli olan atəşkəs Ermənistan tərəfindən pozulmuşdur, ihlal edilmişdir.
-Dünən hadisə yerində düzənlənən basın açıqlamaları və bu gün oraya gedəcək xarici səfirliklərin nümayəndəlikləri öz gözləri ilə hər şeyi görürlər, görəcəklər.
-Burada ilk növbədə Ermənistanın terror mahiyyətini nəzərə almaq lazımdır, çünki onlar döyüş meydanında kayb edirlər, uduzurlar.
-Zatən Xocalı soyqırımını törədənlər məhz bu Gəncə saldırısını törətmişdir.
-Dünya basınında onlara daim dəstək veriləcək, dünya erməniliyi, onların havadarları, islamafob dairələr, malesef dünyada kifayət qədər güclü mövqelərə malikdir.
-Onlar hər zaman Ermənistanı və onların bizə qarşı təcavüzkar siyasətini dəstəkləyirdilər, onları savunurdular.
-Erməni əsgəri bizim torpağımızdan çıxarsa, bu münaqişə də son bulacaq.
-Qalıcı atəşkəsin sağlanması üçün ilk növbədə Ermənistan anlamalıdır ki,…
-Bu gün Türkiyə tam bağımsız siyasət aparır və dünya çapında gücə çevrilibdir.
-Onu savunmak çok kolay.
olumlu tavır göstərəcək – müsbət yanaşma sərgiləyəcək ihlal edilmişdir – pozulmuşdur
düzənlənən basın açıqlamaları – təşkil olunan mətbuat açıqlamaları kayb edirlər – uduzurlar
zatən – onsuz da
saldırısını – hücumunu
dünya basınında – dünya mətbuatında malesef – təəssüf ki
son bulacaq – bitəcək sağlanması – təmin olunması bağımsız – müstəqil
dünya çapında – dünya üzrə savunmak – müdafiə etmək çok kolay – çox asan
O dönemlerin çok gergin olduğunu göz önünde bulundurarak, başta Azerbaycan gerçeklerini dünyaya anlatmak için dünya basınıyla bir tür tek başına mücadele etti. Ancak ALİYEV dilin olanaklarını ifade etmek için elinden gelenin en iyisini yaptı. Onun düşüncesi daha yerimde, daha doğru, daha basit ve daha anlaşılır dil kullanmaktı. Çünkü “uduzmaq” kelimesi Türkiye Türkçesinde kullanılmamaktadır. Ancak Azerbaycan halkının bir kısmı “kayb etmek” kelimesini tam olarak anlamamış olabilir. Ya da “savunmak” kelimesini alırsak, yine de “müdafiə etmək” Türkiye Türkçesinde kullanılmadığını ve karşılığı olan “savunmak” kelimesini seçtiğini göreceğiz. Bu notlar tüm cümlelere ve fikirlere uygulanabilir. Yine de, bazı fonetik değişikliklere izin verilmez ve fikirler, her iki halkın, bir ulusun anlayabileceği bir biçimde konuşulur.
İlham Aliyev’in A Haber ile yaptığı röportajı (16 Ekim 2020)
-…ondan sonra digər bizim şəhərlərimizi vurmağa başladılar və faktiki olaraq bu atəşkəsi kobudcasına ihlal etdilər.
-Gürcüstan ərazisindən, bizdə olan məlumata görə, kaçak silah göndərilir. Sivil uçaklarla, eyni zamanda karqo uçaklarla.
-Bu uçağı alan Rusiyada yaşayan zəngin erməni iş adamlarıdır.
-Azad edilmiş topraqları hesablamaq elə də zor məsələ deyil. Dünən mən yeni 6 köyün azad edilməsi xəbərini Azərbaycan xalqına çatdırdım.
-Nərdən bu parayı buldular? Təbii ki, bunlarda bu qədər para yox. Deməli, bunu bedava aldılar.
-Bu gün Azərbaycanın sürətli və uğurlu gəlişməsi, inkişafı, uluslarası müstəvidə böyük hörmətə malik olması, ölkə daxilində sosial, iqtisadi, digər problemlərin həlli, böyük projelerin gerçekləşməsi, əlbəttə ki, Heydər Əliyev yolunun davamıdır.
-Mənə verilən bilgilərə görə bəzi gəlişmiş ölkələrin hərbi mütəxəssisləri də artıq bizim təcrübəmizi öyrənirlər.
-Bəzi yerlərdə onların dörd savunma xətti var.
Çox mutluyuq ki, qardaş türkiyənin gəlişmiş hərbi sənaye kompleksi, gözəl sihaları, ihaları üretmeye başlamışdır.
-Çünki bilirsiniz, Dağlıq Qarabağ kontrolsüz bir ərazi. Hər hangi bir uluslararası kontrol mexanizması orda yox idi.
ihlal etdilər – pozdular kaçak – qaçaq
sivil – mülki
uçaklarla – təyyarələrlə
karqo uçaklarla – yük təyyarələri ilə zəngin – varlı
zor – çətin köyün – kəndin
parayı buldular – pulu tapdılar bədava – pulsuz
gəlişməsi – inkişafı
projelerin gerçekləşməsi – layihələrin reallaşması bilgilərə – məlumatlarla
savunma – müdafiə mutluyuq – xoşbəxtik gəlişmiş – inkişaf etmiş üretmeye – istehsala kontrolsüz – nəzarətsiz
Bu röportajda dikkat edilmesi ve örnek alınması gereken birçok husus vardır. Çünkü biz misafirperver bir milletiz ve her zaman ağabey sevgimiz var, bu yüzden karşı tarafı memnun etmek için onun tam olarak anlayacağı şekilde konuşuyoruz. Ağır olsa da bu bizim milli özgüven eksikliğimizdir diyeceğim. Ama Sayın Cumhurbaşkanı’nın hiçbir konuşmasında
bunu göremiyoruz. Bu özgüveninden, inancından, liderliğinin bilincinde olan cesaretinden kaynaklanmaktadır. Öte yandan, her iki devletin temsilcilerine verilen değer ve çalışkanlıktır. Örneğin şu cümleye dikkat ettiğimizde cümledeki tüm kelimelerin tamamen akıcı, doğru, düzgün Azerbaycan Türkçesinde olduğunu görürüz. Ancak son sözün Türkiye Türkçesinde kullanımıştır: “/…/ondan sonra digər bizim şəhərlərimizi vurmağa başladılar və faktiki olaraq bu atəşkəsi kobudcasına ihlal etdilər.” 14 kelimeden oluşan cümlede sadece son kelime “ihlal etdiler” uyarlanmıştır. Kesinlikle çünkü burada “ihlal edildi” kelimesi kullanılsaydı, karşı taraf bunu anlamakta güçlük çekerdi. Ancak diğer tüm kelimelerin Türkiye Türkçesinde anlaşılması kolaydır. Diğer cümlede ise “Çünki bilirsiniz, Dağlıq Qarabağ kontrolsüz bir ərazi. Hər hangi bir uluslararası kontrol mexanizması orda yox idi”. “Kontrolsüz” kelimesi “nəzarətsiz” olarak kullanılmasaydı, bu soruna tanık olurduk. Bu dil ustalığını başka bir anda görüyoruz: “Bu uçağı alan Rusiyada yaşayan zəngin erməni iş adamlarıdır.” Bu cümlede “təyyarə” kelimesi “uçak” ile değiştirilmiştir. Fakat benim daha çok dikkatimi çeken “zengin” kelimesidir. Bizim Türkçemizde zengin kelimesine eşdeğer “varlı” kelimesi kullanılırç Ancak İlham ALİYEV “zengin” kelimesini tercih etmiştir. Çünkü Türkiye Türkçesinde “varlı” kelimesi yoktur.
Belki de listelediğimiz tüm bu örnekler, usta bir konuşmacının sahip olması gereken şeylerdir. Tüm röportajlarında dikkatimizi çeken bir kelime var: Toprak. İlham ALİYEV tüm röportajlarında torpak değil, toprak diyor. Bana göre bu kelime lügatinde ruhunda Türk sevgisi ve saygısı var.
Bu üç görüşmeden yola çıkarak yaptığımız araştırma ve not ettiklerimize göre, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham ALİYEV’in her şeyden önce Azerbaycan diline büyük saygı duyduğunu, bir dilbilimci kadar iyi bildiğini, “iki dil” ilkesini koruduğunu göstermektedir. “İki devletler ve tek millet” diyerek bunu pratikte destekliyor. 300 yıl sonra ilk kez atalarımızın cesaretini kendi iradesiyle kanıtlıyor, milli kimliğimizi ve gücümüzü ortaya koyuyor, Türkiye ile olan kardeşliğimizi asla unutmuyor, hakim olduğu her iki Türkçeyi doğru, düzgün ve bilimsel kurallara göre kullanmaktadır. Entellektüel bir aydın gibi karşı tarafa misafirperverliğini açık ve net bir şekilde göstermektedir. Ayrıca Türk Devletler Birliği’nin gerçekleşmesi yolunda cesur adımlar atmakta ve ortak Türk kültür mirasına helal getirmeden sahiplenmektedir.
İlham ALİYEV ve Ortak Türk Dili Sorunları
(Akt. Saffet Alp YILMAZ)
