Bu gün dünyanı bürümüş müharbilər və çaxnaşmaların əksəriyyəti dini zəmində yarananan münaqişələrdən doğduğunu hamımız yaxşı bilirik. İnancsız bəşər ola bilməz. Mehmet Dikicinin dili ilə desək, “din bir inancdır, lakin hər inanc bir din deyil”[1] (S.24 ) Fikrimizcə, bu inanclar bir ideologiya halına gəldikdə, dinə çevrildikdə böyük bir təhlükə mənbəyi olur. Hələ ki, bu təhlükə mənbəyinin pultu bir qrup insanın, imperialistin, dövlətin, xüsusən şər qüvvələrin əlində ola, o zaman daha təhlükəlidir. Düzdür, bu pultun kütlənin öz əlində olması da, təhlükəkilidir. Lakin planlı şəkildə yaradılan ideologiyalar planlaşdırıldığı üçün insanlığa daha böyük zərbə vurmağa qadirdir. Türkiyə yazıçısı Cemil Meriç dediyi kimi, “həqiqət tərif edildikcə, təhrif edilir.” Təhrif isə insalığı yanlış istiqamətlərə aparır. Əgər tarixə nəzər salsaq, insanların kürəsəl dini ayrı-seçkiliyinin hardasa səngidiyi bir vaxtda-erkən orta əsrlərdə dindaxili münasibətlərin qızışdığını görərik. Bu, sonradan yaradılmış məzhəblər, təriqətlər əsasında özünü göstərdi. Maraqlıdır, əgər bütün dinləri insanlara tək Tanrı göndərmişdisə, tək Tanrının çoxdinli sistem yaratmaqda məqsəd nə idi? Belə çıxır ki, ya hər dini yaradan bir başqa allahdır, ya da bir deyim olan “yerdəki dinlərin Tanrıya heç bir aidiyyatı yoxdur.” Və ya tutalım ki, dinin dediyi kimi, dinləri Tanrı insanlara mərhələ-mərhələ göndərib, onları düzgün yola səsləyib. Onda belə çıxır ki, Aristotel kimi bir dahini görən dünyaya Xristianlıq və İslam kimi din gərək idimi? Lap gerçək kimi təqdim ediləni qəbul edib düşünək ki, İslam Tanrının insanlara göndərdiyi sonuncu dindir. Əgər belədirsə və dinlərin gəlişi sona çatmışdısa-sonuncu din gəlmişdisə, elə sonuncu dinin içindən təriqətlərin yaranmasına nə ehtiyac var idi? Məhz ona görə təriqətlər deyirik ki, bütün kitablı dinlər özündən sonra gələnləri ya ümumiyyətlə, din adlandırmır, ya da uydurma din adlandırır. Necə ki Xristianlığın yaradılışında Musəviliyin, İslamın yaradılışında Musəvilik və Xristianlığın əlamətləri var, eləcə də, sonradan yaradılmasına cəhd edilən saxta dinlərin hamısı hansısa dinin təməlləri üzərində qurulduğundan təriqəqətlər kimi meydana çıxmışdır. Marks və Engels bu barədə yazırdılar: “İslam dininin ideya mənbələri iudaizm və xristianlıq, zərdüştilik, Qədim Şərq, xüsusilə ərəb mofologiyası olmuşdur.”[2] (S. 99)
İranlı alim Thüseyn Tövfiqiyə görə “Alimlərin nəzərincə, din cadugərlikdən, təbiətə pərəstişdən və müşriklikdən tövhid və təkallahlılıq mərhələsinə çatmışdır”[3] (S. 27.)
Bu məqamda məqalənin gedişatında fikirlərimizin daha aydın anlaşılması üçün diqqətinizə məhz üç böyük səmavi dinin rəsmi və qeyri-rəsmi təriqət və məzhəblərini çatdırmaq istərdik:
İslamda Sünnilikdə Hənbəlililik, Hənəfilik, Malikilik, Mötəzililik, Mövlavilik, Nurçuluq, Qadirilik, Rüfailik, Sələfilik, Şafeilik, Şiəlikdə Babilik, Bəhailik, Bədailik, Bənanilik, Bəktaşilik, Carudilik, Cəfərilik, Cənahilik, Dəruzilik, Haşimilik, Keysanilik, İmamilik, İsmaililik, Kamililik, Mənsurilik, Mehdiyyə, Müfavvizə, Muğabrilik, ,Nemətullahilik, Nəsriyyə, Nəzarilik, Numanilik, Nüsayrilik, Qurabilik, Salihilik, Səbailik, Süleymanilik, Ulyanilik, Vaqifilik, Xətabilik, Yunusilik, Zərramilik, Zərrarilik, Zeydilik.
Xristianlıqda Adopsiyanizm, Albigeosler, Antoinizm, Arianizm, Barnabascilar, Benediktinler, Bogomilizm, Cizvitlik, Eukhitailer, Flagellanti, Fransiskenler, Hieronymus, Karmalitler, Katarlar Maniseizm, Markionculuk, Maruniler, Meczuplar, Molinosculuk, Montanosculuk, Mormonlar, Nasturiler, Paulusculuk, Pietizm, Presbiteryanizm, Prutenlik, Quakerler, Sabilik, Shakerler, Valdoculuk, Valentinizm.
Yəhudi-Musəvilikdəki təriqət və məzhəblər: Ortodoks Yahudilik, Modern Ortodoks Yahudilik, Haredi Yahudiliği Hasidik Yahudilik, Yeniden Yapılanmacı Yahudilik, Hümanist Yəhudilik.
Bu qədər dinin və ya təriqətin yaranma səbəbləri insanı düşündürməyə bilmir. Fikrimizcə, bu gün dünya insanlarını yönləndirən bu fikir silahları müxtəlif səbəblərdən meydana çıxmış və inkişaf etmişdir.
Tədqiqatçıların dinləri təsnifi müxtəlif cürdür. Bunlardan diqqət çəkən bölgülər aşağıdakı kimidir:
“1. İlk dinlər. Bəzilərinin dini inkişafının ilk addımı olaraq düşündükləri animizm, natürizm, totemizm, fetişizm kimi sadəcə bir kult olaraq düşünülən nəzəriyələr, ilk qəbilə dinləri (Nuer, Dinka dinlər )
2. Milli dinlər. Əsasən bir qurucusundan söz edilməyən, sadəcə bir millətə aid olan ənənələr çərçivəsindəki fəaliyyət göstərən dinlər (Yunan, Misir, Roman, Türk dinləri kimi)
3. Dünya dinləri: İslam, Xristianlıq, Müsəvilik kimi. “[4] (S. 26)
Bu bölgüyə diqqət etsək, və dinlərin bugünkü vəziyyətinə baxsaq, daha çox cəhalət və ayrıseçkiliyi Dünya dinləri adlandırılan müəllifli dinlərdə görə bilərik. Bugünkü bəşəri fəlakətlərin əsas baiskarı elə məhz müəllifli dinlərdir desək, yanılmarıq.
Müəllifli dinlərin daxilindəki parçalanmaların təzahürü kimi Ərəstun Həbibbəyli Sufi cərəyanların yaranma səbələrini dörd amillə qeyd edir:
“1. Sufizm, xüsusilə, islamın ilkin dövrlərində bu dinin yeni ərazilərə yayılmasına xidmət etmişdir.
2. Müsəlman dünyası daxilində baş verən siyasi hadisələrə əks-reaksiya.
3. İslamdan əvvəlki elmi dünyagörüşünün dinin imkan verdiyi çərçivədə əksi.
4. Ərəb işğalı hesabına vahid ümmətə çevrilən müsəlman dünyasında ayrı-ayrı milli-etnik, teoloji xüsusiyyətlərin təzahürü”[5] (S.166-1167)
Prof. Dr. Neşet Çağatay və prof. Dr. İbrahim Agih Çubukçu “İslam məzhəbləri tarihi” kitabında da İslam dinindəki məzhəblərin yaranma səbəbinin dörd olduğu qənaətindədirlər:Siyasət, İslam dövlətinin sərhədlərinin genişlənməsi, mənfəət, savadsızlıq.[6] (S.10-11)
Dinlərin və ya məzhəblərin yaranma səbələrini isə biz bu cür ümumiləşdirə bilərik:
1. Kamil insanın həqiqət axtarışı;
İnsanın dünyanı dərki yolundakı mübarizəsi şəraitində inanclar sistemi formalaşmağa başladı. Bu inanclar zaman-zaman böyük kütlələri əhatə etdi və beləcə tayfa və qəbilələr bu inanc sisteminin gətirdiyi qaydalarla idarə edilməyə başlandı. Sonralar isə həmin sistemin yetişdirdiyi sonrakı nəsil-Kamil insanlar inandıqları dinin naqisliyi qənaətinə gəldi və yeni ideya axtarışına çıxdı. Əldə olanın əsasında yeni və saf ideologiya yaratmağa cəhdlər etdi ki, sirli dünyanı olduğu kimi anlaya bilsin və yaşam tərzini qaydaya salsınlar.
Bu inanclar, dinlər sistemi seçilmiş, haqq uğrunda yola çıxan kamil insanların arzusu idi. Onlar inanclarının batininə endikcə təhriflərin, gizlədilmiş sirlərin olduğu qənaətinə gəldilər, inandıqları dinin əsasları üzərində yeni konsepsiyalar irəli sürdülər, zaman-zaman haqq səslərini insanlara çatdırmağa başladılar və təşkilatlandılar. Onların tərədarları çoxaldıqca bir din modeli yarandı…
2. Zamanın yaratdığı dinlər və ya Dinlərin zamanla ayaqlaşdırılması;
İnsan şüurunun, elm-texnikanın inkişafı nəticəsində dəyişən dünyaya uyğunlaşdırılmış dini yaşam tərzi yaratmaq arzusu. Bu gün istər din xadimləri, istərsə də hər hansı bir dinə mənsub olan insan təqdim olunan dini olduğu kimi yaşaya bilmir. Çünki insan ruhu çərçivə sevmir və azaddır daima, lap Tanrısı kimi. Biz tarixdən, bədii əsərlərdən də görürük ki, dinlərin qoyduğu qadağaları ilk pozan elə din keşikçilərinin özləri olmuşlar. Belə halda ortalığa digərlərindən daha geniş düşünməyi bacaran dahilər çıxmış, zaman və şəraitə uyğun olaraq özünün başa düşdüyü dini dünyagörüşü sistemə salmışdır. Bu fikirlərlə razılaşanlar onun ətrafına toplaşandan sonra isə artıq bir cəmiyyət yaranmış və bu idelogiyaya inanıb onu geniş kütlələrə yayanlar meydana çıxmışdır. Bu isə artıq dinləri, təriqətləri meydana gətirmişdir. Və beləcə parçalanmağa və savaşmağa başlamışdır insan. Mövlanə Cəlaləddinin dediyi kimi, “təriqət qanlı yoldur. Orda can vermək də hər adamın bacardığı iş deyil. Əldən düşənə qədər savaşmış, zəiflər məğlub olmuşdur. Amma ideyaları məğlub olmamış, insanlar öz ideyalarını bəzən heç kimə açmadan onu yaşamışdır.” Əslində din də bir yaşam tərzidir. Hər kəsin özünəməxsus yaşam tərzi düzgün ola bilmədiyi üçün ideologiyaların nəzarəti altında da yaşam tərzi çərçivəyə salınmağa cəhd edilmişdir. Bu isə heç bir zaman azad insanı qane edə bilməzdi. Dininə sadiq bir insan birdən oxuyur ki, sən örtünməlisən və ya gündə bir neçə dəfə ibadət etməlisən, əgər örtünməsən və ya ibadətlərini yerinə yetirməsən bu dini olduğu kimi yaşamırsan, əsl mömin hesab edilmirsən. Və ya Sibirin soyuq dağlarında sərt şaxtadan qorunan kimsə yağlı yemək üçün donuz ətinə müraciət edir və yaşadığı dinə xəyanət etmiş olur və s. Bu cür hallar bütün dinlərdə mövcuddur. Bu gün ən mömin müsəlman belə rəsm çəkdirir. Bu isə islamın qaydalarına ziddir. Deməli, dinə yeni yanaşma lazımdır və belə olan halda, həmin dövrün üləmaları başlayırlar ayələrə günün tələbi çərçivəsindən baxmağa. Və beləcə yeni dinlər, təriqətlər yaranır.
3. Layihələndirilmiş dinlər;
İnsanın inam hissinin qalib gələ bilməyəcəyi güc yoxdur. Tibbin, psixologiyanın da əldə etdiyi nəticələr onu göstərir ki, insan inansa hər şeyə qadirdir. Hətta el arasında səslənən “qara daşa inansan, şəfa taparsan” fikri də bunun sübutudur.
Türklərin eramızdan əvvəl yaratdığı imperiyaların əsas gücü də elm sahibi, insanları inandıraraq arxasınca apara bilən liderlərin varlığı idi. “Türklər və Hindular bütün dinləri insanlığa miras buraxdılar. Onlar təkcə bir yerdə oturub Tanrıya tapınma yolları icad etmədilər. İnsanın etiqadları bütün insanlığın ruhlarının ən dərinlərində yaşayar. Bədənlərimizin, ruhlarımızın, drvanışlarımızın və ağıllarımızın bir üzvü kimdir. əslində onlar bizim öz bədənlərimiz, ruhlarımız, darvanışlarımız və ağıllarımızdır.”[7] (S.29) Türk təfəkküründə inancın güclü olduğu dövr türk dünyaya hakim olub, inanc sistemi dağıldıqda və ya zəiflədiyi təqdirdə türk də gücünü itirib. Bununla əlaqədar Cəlal Bəydili yazır ki, “Tarix boyu dağınıqmış kimi bir təəssürat oyadacaq qədər geniş coğrafi məkanda yayılan türk etnosu ayrı ayrı dinlərlə, dini inanış sistemləri ilə təmasda olmuşdur. Türk düşüncəsinə buddizmin, manixeizmin, xristianlığın və ya islamın hansı ölçüdə təsir göstərdiyini söyləmək çətindir. Lakin həmin təsir nə dərəcədə olursa-olsun, türk etnik-mədəni ənənəsinə və onun da bünövrəsində dayanan dini-mifoloji düşüncə sisteminin təməlinə əsla onu sarsıdacaq dərəcədə toxuna bilmməmişdir. Ona görə ki, türk etnik mədəni ənənəsi öz təbii halıyla yaşayan sistem kimi olduqca stabil və mühafizəkar deyiləcək qədər dayanıqlıdır.”[8] (S.17) Bunun fərqinə ilk olaraq Avropalılar vardı. Türkün ideologiyasından yararlanaraq yeni konsept yaratdı və ona siyasətdə güc gəlməyə başladı. Bu o qədər ciddi məsələyə çevrildi ki, dünyanın əbədiyyətə qədər idarə edilməsi arzusu müxtəlif qrupları birləşdirdi və bu gün də haqqında danışılan gizlin güclərə çevrildilər. Beləcə müxtəlif inanclardan yararlanaraq onları təqib edərək yeni və əsaslı konseptual dinlər yaratdılar. Bunlar zaman-zaman bir-birini əvəzləməyə başladı. Fikirlər köhnəldikcə yeni din yaratmaq zərurəti yarandı. Bu zərurətdən bir-birinin demək olar ki, təkmilləşdirilmış variantları, kitablı dinlər meydana gəldi və bu dini ideologiyanın əsirinə çevrilmiş insanları isə idarə etmək daha asan, daha sadə oldu. Çünki mayasında bir qorxu, bir təlatüm vardı. Beləcə gizli güclər dinlərin ideyasına söykənən dövlətlər yaradıb bu layihəni davam etdirirdilər. Mükəmməl layihələr əsasında yaradılan dinlər (və ya təriqətlər) yüksək nəticələr əldə etdi. Amma bu layihə sahibləri unutdular ki, insan öz-özlüyündə inkişaf edən bir mexanizmdir. Və bu konsepsiyanı həzm etdikdən sonra düşünməyə başlayacaq. Əlbəttə ki, düşündü də. Amma layihə sahibləri peyğəmbərlər institutu yaratdıqları kimi yeni modeldə keşişlər, imamlar da hazırladılar. Diqqət etsək görərik ki, dünyanın iki böyük dini İslam və Xristianlıq arasındakı çəkişmələrin bitməyə doğru getdiyi erkən orta əsrdə hər iki dinin daxilində parçalanmalar başladı və bu parçalanmalar dərinləşdirildikcə, dərinləşdirildi.
Təriqət başçılarının güclənməsi üçün hər şeyi etdilər (Bu hər şeyi edən gizlin güclərin milli mənsubiyyəti yoxdur, məncə. Onlar da çox yaxşı bilirlər ki, dünya insanları vahid kökdəndir). Və bir neçə əsrdə insanları bir-birinə qırdıraraq var-dövlət topladılar, yaradılışın əsl sirrini axtarmağa vaxt qazandılar. İnsanlar yenə özlərini dərk yolunun işığını görəndə isə artıq milli kimlik məsələsi ortaya atıldı və böyük xəyalların qızışdırılması mexanizmi işlənildi. Bu gün də dünya insanını qoxru idarə edən mosonları, xaş-xaşiləri, sələfi, Əl-qaidə, İŞİD (İraq Şam İslam dövləti) kimi qruplaşmalar var. Və bəşəriyyətin qan gölündə üzməsinə səbəb dini düşüncə sisteminin fərqliliyidir. Əgər bu fikri qəbul etməyənlər varsa, Yaponya modelinə diqqət etsinlər. Çünki Yaponların dini dünya görüş sistemində ərəb, türk xalqlarındakı kimi ciddi parçalanmalar yoxdur. Və insanlar bir-birini düşüncəsinə görə qırmır. Bir birinə düşüncə sisteminə görə düşmən kəsilmir. Lakin hasnı ölkələrdə dini-dünyagörüş sistemi rəngarəngdirsə, hətta bu rəngarənglik bir sistemin içində özünü göstərirsə, insanlar arasında bir o qədər də bölünmə və təffriqəçilik var.
****
Bütün bu yuxarıda göstərilənləri və geniş girişi təsadüfi vermədik. Çünki bunların köməkliyi ilə Azərbaycan ədəbiyyatının, o cümlədən Azərbaycan modernsit ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, milli magik realizmin yaradacısı İsa Muğanna (Hüseynov) (1928-2014) həqiqətini açmağa çalışacağıq. Belə ki, müəllifin “İdeal”dan sonrakı yaradıcılığı ilə tanış olanlar da, olmayanlar da Muğannanın nə demək istədiyini düşünür: Doğrudan da, Muğanna sirli gerçək, magik realizm nümunəsi “İdeal” və onun işığında yazılan “Cəhənnəm”, “GurÜn”, “Qəbiristanlıq”, “İsahəq, Musahəq”, “İlan dərəsi”, “Türfə” kimi əsərləri ilə nə demək istəyirdi? Bu sualın cavabını monaqrafiya boyunca verməyə çalışsaq da, Azərbaycan ədəbəbiyyatının böyük dramaturqu Hüseyn Cavidin “Şeyx Sənan” faciəsində haqq aşiqi Dərvişin sözləri ilə öncədən də vermək olar:
Şəriətdən, təriqətdən kənarəm,
Həqiqət istərəm, yalnız həqiqət!
Yetər artıq şəriət, ya təriqət.
Qulaq verməm bən əsla bir xitabə,
Pərəstiş eyləməm hiç bir kitabə!
Əvət, Quran, Zəbur, İncilü Tevrat
Birər röya bütün əlvahi-aləm,
Birər əfsanə, cənnət, ya cəhənnəm.[9] (S.172)
İsa Muğanna türk millətçisi idimi, ateist idimi, deist idimi? O İsapərəst idimi? Onu sarsıntı keçirən və başına hava gələn bir insan hesab edə bilərikmi? O peyğəmbərlik iddiasınamı düşmüşdü? O sahib-zaman arzusunda idimi? Bütün bu suallar İsa Muğanna yaradıcılığı ilə yaxından uzaqdan əlaqəsi olan hamının beynindən ya keçib, ya da keçməkdədir. Bəziləri isə öz mövqeyindən çıxış edərək cavabını verib və bu yaradıcılığa ya aşiq olub, ya da xülya adlandıraraq uzaq olmağa çalışıb. İsa Hüseynovu “primitiv təfəkkür” sahibi hesab edib Muğannaya çevrilən yazıçı həqiqətən də kim idi? Hansı ilahi və ya qeyri-ilahi qüvvə idi onu ətrafındakılardan fəqli düşünməyə vadar edən? Verilmiş və təsdiq gözləyən sualların hamısının birmənalı cavabı, məncə, Muğanna idi. Bəşər övladını bütün sirli oyunlardan saflaşdırmaq üçün özünü təhlükəyə atan bir insan fədaisi idi Muğanna. Təhrif insan deyə-deyə insan beynini ləkədən yumaq üçün çalışan bir filosof idi. O “İdeal”dan sonrakı bütün yaradıcılığında təhrif dini-islamı rədd etdi. Amma peyğəmbərləri rədd etmədi. Peyğəmbərlərin zamanında da, ondan sonra da müqəddəs kitablara edilən əlavələri rədd etdi. Amma yenə də yaradanı, peyğəmbərləri rədd etmədi. Sadəcə onlara yeni ad verdi. Öz inandığı, insanlığın hiyləsi ilə ləkələnməmiş SAF adları. Əgər Muğanna yaradıcılığına təqdim edilmiş OdƏr dilinin ağırlığına baxmadan ideyasına, məzmununa, unvanlanan mesaja diqqət etsək, görərik ki, Muğanna həqiqəti Tanrı və onun oğulları konsepsiyası üzərində qurub. Kamil insanı tanrı-yaradıcının oğlu hesab edib. Və bəşər övladını tam görmək istəyib. İsa Muğannaya görə Bağ atanın -Tanrının oğulları kimlər idi?
“İnsanı insana, Yer planetini kainata bağlayan Bağ Ata adlanır. Təkdir, lailahəilləllahdır. Dord oğlu var:
Birincisi ƏsƏlMəndir ki, mənası – mənim yaradan oğlum deməkdir. (Ərəbcə tərcüməsi Süleyman peyğəmbərdir.)
İkinci oğlu ÜnEydir (təhrifi “Nuh” “Hoydos”).
Üçüncü oğlu EvƏrimdir (Evimin İşığı deməkdir. Ərəbcə təhrifi İbrahim peyğəmbərdir. Biz də belə deyirik. Xaçpərəstlər isə Avraam deyir.)
Dördüncü oğlu Eysardır. (“Ey”- uca deməkdir. Sar- (Çar) hökmdar deməkdir)
EySar – Uca Hökmdar deməkdir. ƏlAğ (Allah) ərəblərin təhrif etdikləridir. …İndi Yer (EyƏr) planetini idarə edən ƏlAğ EySardır.”[10] (S. 88)
Təəssüflər olsun ki, magik reailizmin ədəbiyyatımızdakı yaradıcısının simvolikasını anlamayan, dərin qatlara enməyi bacarmayanlar bu şərti adlara ilişib qalır və əsas mənadan uzaqlaşırlar. Professor Tahirə Məmməd İsa Muğannanın bəşəriyyətə təqdim etdiyi bu rəmzi dil haqqında danışarkən yazır: “Muğanna rəmzlərlə bir Dil açmağa çalışır – rəmz, işarə hesab etdiklərini söz-söz aydınlatmaq istəyir, “təhrif” hesab etdiklərini ilkin şəklinə döndərir və bu zaman yaratdığı bədii model və oxucunu qarşılaşdırdığı yazıçı gerçəyi ilə yozulması gərəkən ikinci bir sistem ortaya qoyur. Bu poetik sistem özlüyündə bir “quş dili”dir. “Quş dili” Tanrı ilə insan arasında gizli ünsiyyət dilidir; o dili öyrəndikcə Tanrıya, yoxdan vara doğru yol gedirsən.”[11] (S.55) Beləcə, vahid Allah, vahid insan, vahid din arzusunda olan SafAğ – ən təmiz adamı dərk edə bilmir. Muğannanın insanlara çatdırmaq istədiyi yeganə və əsas fikir Tanrı birdirsə, onun dini də, dili də bir olmalıdır. Hüseyn Cavid də bunu ” Din bir olsaydı yer üzündə əgər, Daha məsud olurdu cinsi bəşər”[12] ( S. 255), -deyə ifadə edirdi.
“İdeal” əsərində dinlərin dünyanı ilahi ədalətə yox, münaqişəyə, düşmənçiliyə sövq etdiyini vurğulayır: “-Dəhşətdir axı, ay əmi! “Allah”-qardaş kimi!.. Dünənəcən, bu günəcən yad bilirdim mən “İsus”u-“İsa”nı..
– Yad? Necə yəni “yad?!” Düşün! Dindi sənə yad! Dinin yaratdığı əfsanələrdi!”[13] (S. 551)
Bütün peyğəmbərlərin bir ruhun daşıyıcısı olmaları fikrini ifadə edən Muğanna bununla insanlığın da qardaşlığını vurğulamaq istəmişdir. Bütün dinləri yaradan peyğəmbərlərin davamçıları şöhrət əsiri olmamışdan öncə bu iddiada olmuşlar. Bütün yaradılmışlar eynidir deyib, insanlıq deyərək hakimiyyət, imperiya quran peyğəmbərlərin sonrakı davamçıları təkəbbür və kibrdən insanların onlarla eyni düşünmədiyini allahı tanımadıqları kimi qiymətlənidirib qılıncdan keçirmiş və ideyaları istədikləri kimi dəyişdirmişlər.
Əsərin başqa bir yerində isə “Oxuma o tərcümələri. Nizami yox dərəcəsindədi o zər cildlərin içində. “Xəmsə”də, yenə deyirəm “Allah” yoxdur. “Peyğəmbər” var.
“Xəmsə”nin köynəyini cırıb atacam: “İslam” adlananı da, “Xristianlıq”, “Büdpərəstlik” adlananları da cırıb atacam! Mifləri, əfsanələri məhv edəcəm!”[14] (S. 551))
Bəli, maskalar nə qədər qəşəng görünsə də, yenə maska olaraq qalır və insan onun altındakı həqiqəti görmək arzusu ilə yaşayır. İnsanın dini, milli köynəyini soyundursan altında saf insan var. İnsan ruhu var: tərbiyəli, tərbiyəsiz. O insanın ruhunun tərbiyəsi ilə məşğul olmanın nəticəsidir ki, mənfi və müsbət olur, aqil və cahil olur, vicdanlı və vicdansız olur. İstər kilsədə, istər sinaqoqda, istər məbəddə, istərsə də məsciddə olub ən mömin insan kimi görünsün, bircə dəfə Cavidin “İblis” pyesindəki Elxanın ədalət sınağından keçirildikdə onun varlığı olduğu kimi ya ayaqlar altına töküləcək, ya da göylərə uçacaq ki, toxunulmasın.
İsa Muğannanın konsepsiyasını özündə daşıyan birinici nümunəyə diqqət edək. Əlbbətdə ki, Allahın-Bağ Atanın oğulları kimi təqdim edilənlər İsa Muğannanın icadı deyil. Dördü də dinlərin müqəddəs bir insan kimi təqdim etdiyi peyğəmbərlərdir. Muğanna onları bir olan Allahın oğlu kimi təqdim edir. Bu isə insanları qardaşlığa, birliyə səsləməkdir.
Matthev J.Slick “”Tanrının oğlu ola bilməzmi?” məqaləsində müsəlmanların Tanrının oğlu ifadəsinə yanaşmasını izah edərkən yazır: Bəzi müəslamanlara görə “Tanrı oğlu” termini bir növ uşaq doğan, tanrıça arvadı olan bir Tanrı fikrini ağıllarına gətirməkdir. Xristianlar bu “Tanrı oğlu” ifadəsini İsaya aid etdiklərində müsəlmanlar anında Xristianların Tanrının Tanrıça arvadı ilə birlikdə bir cinsi əlaqəyə girdiyini ifadə etdiklərini zənn edib, Xristianların Tanrıya layiq olmayan bir əməlini qəbul etmirlər.[15] Tamamilə doğru yanaşmadır. İsa Muğanna da Tanrının oğlu dedikdə, heç də onun hansısa bir arvadı olduğunu demək istəməmişdir. “İnsanı insana, Yer planetini kainata bağlayan Bağ Ata adlanır. Təkdir, lailahəilləllahdır” deyirdi İsa Muğanna. Bu ifadəni isə bütün dini kitablar deyirlər. Allahın oğlu ifadəsi simvolikasının batininə enən orta sərlər Hürufi şairi İmadəddin Nəsimi isə “Ənəlhəq” deyirdi. Və bu “ənəlhəq”- “mənəm allah” və “allah məndədir” deyən Nəsimi “Allahın oğlu İsadır” deyən Xristianlardan daha cəsarətli addım atmışdır. Bu insanın tanrısına olan sevgisi və humanizmindən irəli gəlir. Əlbəttə ki, yaradan yaratdıqlarına öz nurunu, öz ruhunu qatmışdır. Dinlərin Allahın yerdəki eçlisi, sözçüsü kimi təqdim etdiyi kutsallara Tanrının oğlu demək isə heç bir qəbahətli iş deyil. Məgər hər bir insan yaratdığı əsərinə məcazi mənada öz övladı demirmi? Tanrının yaratdığı mükəmməl insan da onun övladı hesab edilməlidir. Məcazi mənada peyğəmbərləri Tanrının oğlanları hesab eləmək isə dinə heç bir ziddiyyət təşkil etmir. Əksinə dinin mövqeyini təsdiqləyir. İsa Muğanna da Tanrının oğulları deyərək təqdim etdiyi peyğəmbərlərə ilahi qüvvə kimi baxır, onları və onların ideologiyalarını məkirli insanların bulaşdırdığı çirkabdan təmizləyib, saflaşdırıb öz dərk etdiyi kimi bəşəriyyətə təqdim edir. Bu təqdimatda modern yanaşma var. Bu modern yanaşma insan oğlunun yaşadığı bu böyük dünyada qansız, müharibəsiz, hiyləsiz, Nizaminin, Nəiminin, Nəsiminin, Cavidin axtarışında olduğu kamil insan modelini xatırladır.
İsa Muğanna bütün əsərlərində demək olar ki, bəşəriyyətin qəbul etdiyi peyğəmbərlərə hörmətlə yanaşır və adını çəkib öz yozumunu verir. Hətta bəzi din alimlərinin söylədiyi “bütün peyğəmbərlər bir nəsildəndir” fikrini bədii yolla ifadə edir deyə bilərik.”İdeal” əsərində Bağ Atanın nəslindən danışanda “Ulu Bağ ƏsƏlmənin (Süleymanın) sonrakı parçalanmağı lap müsibətdir”deyir. Və bu parçalanmadan Zərduşt peyğəmbərin – SarOdƏsin (Mənası Yaradan həqiqət sarı-hökmdarı) yarandığı qənaətinə gəlir. Başqa bir məqamda da Musa peyğəmbəri BağSar adlandırır və “Necə təsəvvür edəsən ki, “Süleyman”nan, “Musa” eyni adamdır? “Süleyman” -Padşah, “Musa” -çoban, bu lap dəhşətddir”[16](S. 543)
Əslində Muğannanın bu idealı bir növ də peyğəmbərlərin çirkaba bulaşmış dünyanı qurtarmaq arzusu ilə ac-yalavac yola çıxmaları zamanı başlamışdır. Seçilmişlərin vəzifəsinin də önəmli olmadığını diqqətə çatdıran usatd yazıçı Süleyman peyğəmbərin hökmdarlığı ilə, Musa Peyğəmbərin çoban olmasını qarşı-qarşıya qoyur və vəzifənin, mənsəbin ziyaya, aydınlığa heç bir maneçilik olmadığını vurğulayır. “Həzrəti Məhəmməd öz özünə səslənirmiş kimi: Əlbəttə, elə bir peyğəmbər yoxdur ki, çobanlıq etməsin”[17] (s. 35) Məhəmməd peyğəmbərin də həyatında çobanlıq və hökmdarlıq birləşmişdir.
“GurÜn” əsərində müəllifin dilindən verilən şərhdə yazılır: “”Mehdi” və sair rütbələr – adlar Sahib Zaman EySara, həm də EySarın “GurÜn”nü yazan BağHəmOda aiddir. Odur ki, EySarın özü ilə birlikdə BağHəmOdu da Sahib-Zaman sayır.”[18] (S.49) Bu mətndən aydın görünür ki, Muğanna Məhəmməd peyğəmbəri də, İsa peyğəmbəri də zamanın sahibi hesab edir. Bu gün şiələrin zühurunu gözlədiyi, dünyanın hökmdarı hesab etdikləri Sahib-zamana da hörmət edir. Onların ideallarını, başlatdıqları yolları bir-birindən fərqləndirmir. Bu mövqeni biz sonuncu din olan islamda da görürük. Bütün mənbələr də Məhəmməd peyğəmbərin İsanı qəbul etdiyini, onun yolunu davam etdirdiyini yazır. Deməli Muğanna bədii təfəkkürdən çıxış edərək keçilmiş tarixi öz yozumlarında ifadə edir. İnsanlıq haqqı və ədaləti daima axtardığı üçün bütün dinlərdə haqq sahibinin, tanrı elçisinin bir gün yer üzünə yenə qayıdacağı inancı var. Xristianlar İsanın, müsəlmanlar imam Sahib-Zamanın, Buddistlər Buddanın, onlardan daha qədim olan türklər Gök Tanrı dinində Tanrı Xaqanın oğlunun qayıdacağını gözləyirlər.
“GurÜn” əsərindən digər bir məqama diqqət edək: SafAğ alimləri deyir: “Quranın bətni var. O bətnin də bətni var. Cəmi altı bətn var. Həqiqət yeddinci bətnddədir.” Ərəb Xəlifəsi Müstədbillah deyib: “Altı bətn varsa, həqiqət necə yeddincidə ola bilər?! Alimlərimiz deyiblər: “Yeddinci bətn Xəlifənin seyfindəki “GurÜn”dədir, onun da üstünə qan tökülüb, oxunmur!”[19] (İsa Muğanna. GurÜn. Bakı Hədəf Nəşrləri. S.47) Bu nümunədən aydındır ki, İsa Muğanna bütün dini kitablar kimi Quranın da bugünkü varinatının tam olmadığı qənaətindədir. Bu qənaətə isə İsa Muğanna geniş mütailəsinin sayəsində gəlmişdir. Çünki dini kitabların təhrif olunduğu qənaətində olan bir çox alimlər var ki, fundamental əsərlərlə çıxış ediblər.
Nəticə
Nümunələri gətirməzdən öncə diqqətə çatdırmaq istədiyimiz xüsusi bir məsələ də var. Yuxarıda İsa Muğanna ilə bağlı bir neçə sual vermişdik ki, əsər boyunca onların cavabını təqdim etməyə çalışaq. Bir sualı da bura əlavə etmək istəyirəm ki, fikrimizi düzgün istiqamətdə yönəldə bilək. İsa Muğanna təhrif din deyərəkən niyə məhz daha çox İslamın üzərində dayanırdı, bütün nümunələri Qurandan verirdi? Və oxucu bizim gətirdiyimiz nümunələri gördükdə ağlından keçirə bilər ki, bütün dünya İncilin müxtəlif variantlarının olduğu qənaətinə gəldiyi təqdirdə Quranın dəyişdirilib, dəyişdirilmədiyi fikrini niyə müzakirə edir və ya nümunələr gətiririk. Bizcə, İsa Muğanna məhz islamla bağlı fikirləri ona görə daha çox qabardırdı ki, o bu cəmiyyəti daha yaxşı tanıyırdı. Bu cəmiyyətin problemlərini daha yaxşı bilirdi. Başqa dinə mənsub olan insanlardan fərqli olaraq, ayrıseçkilik, bir-birinə düşmən kəsilmə müsəlmanlarda daha qabarıqdır. Digər bir prizmadan baxsaq, islamı qəbul edən millətlərin xristian və yəhudilər tərəfindən yönləndirilməsinin ağrılı olduğunu görərik. Bunu isə böyük yazıçı görməyə bilməzdi. O, daima vurğulayırdı ki, dünya Vatikandan yönləndirilir. Bizim təhlilimiz isə İsa Muğanna konsepsiyaları üzərində qurulduğu üçün nümunələri də bu istiqamətdə gətirməyi lazım bilirik. Digər bir tərəfdən də “Quran” nazil olduqdan sonra digər dinlər öz qüvvəsini itirmiş, sonuncu din İslamdır.
Dini kitabların insanlara təqdim edilən variantları niyə təhrifə uğramışdır? Və ya niyə bir qism insan bu kitabların Saf Tanrı kitabı olmadığı qənaətinə gəlib? Tutalım ki, lap bu dini kitabların tanrı kitabı olmadığını sübut etdilər, onda nə baş verər? Sualların cavabı əlbəttə ki, birmənalı deyil. Lakin şəriətin fövqündə və üstündə olanların bu cür iddialarla çıxış etmələri tamamilə təbii haldır. Çünki dini kitabların tövsiyə etdiklərindən üstdə və Yaradanın və yaradılışın dərki yolunda olanlar Tanrı və onun elçilərini bəsit düşüncə sahibi kimi görmək istəmirlər. Onlar da təsəvvürlərində yeni romantik Tanrı modeli yaradıb ona tapınmaq və ona inanmaq istəyirlər. İdeal Tanrı, ideal cəmiyyət. İdeal cəmiyyət arzusunda olan istənilən mütəfəkkir təqdim olunan və cılızlaşan tanrını qəbul etmək istəmir. İsa Muğanna həqiqəti də bu idi. O, bütov dünya, bütov Tanrı, bütov idologiya görmək arzusunda idi. Bunu müəllifin son bir səhifəlik romanı ətraflı ifadə edir. Sanki İsa Muğanna “İdeal” romanından başlamış konsepsiyasını təqdim edəcəyimiz bu yarım səhifəlik yazısı ilə bitirdi və onu dərk etmək yolunda çətinlik çəkən insanlara nə demək istədiyini, mücadiləsinin nədən ibarət olduğunu vurğulamaq istədi. İsa Muğanna yaradıcılığının manifesti, bəyannaməsi olan bu yarım səhifəlik yazı ilə bəşəri sevdiyini, dünyanı sevdiyini və bunları yaradanı sevdiyini uca səslə elan etdi. Dini, milli ayrıseçkilik qoymadan, təriqətlərə bölmədən sevdi və kainatın bir həqiqətdən ibarət olduğunu elan etdi: TANRI, İNSAN, SÖZ həqiqəti idi bu VAHİD həqiqət. Yazını burda bitirir və sonunu İsa Muğannanın son əlyazması olan, özünün bir səhifəlik roman adlandırdığı “Mənim məhəbbətim” romanından bir neçə cümlə ilə bitirirəm: “Məhəmməd peyğəmbərə, Həzrət Əliyə, imamlara- EyMənlərə məhəbbətim heç bir məhəbbətlə müqayisə oluna bilməz. Vətənim Muğan düzündən sürülmüş Muğannalara – BağÜnlərə məhəbbətim heç bir məhəbbətlə müqayisə oluna bilməz. Muğannalara məhəbbətim kamilliyə doğru gedən Yer bəşəriyyətinə məhəbbətdir. Yer bəşəriyyətinə məhəbbətim kainatın planetlərində yaşayan nəhəng OdƏr bəşəriyyətinə məhəbbətdir. OdƏr bəşəriyyətinə məhəbbətim Günəşin daxilindəki “Yadro” planetinin sahibinə məhəbbətdir. OdƏrcə Ey – uca deməkdir, Əs –yaradan deməkdir. EyƏsÜn – uca yaradan Ün deməkdir. … Bağ Ataya məhəbbətim heç bir məhəbbətlə müqayisə oluna bilməz. Bağ Atanınn birinci oğlu Süleyman peyğəmbərə – “Solomona” məhəbbətim, Bağ Atanın ikinci oğlu Nuh peyğəmbərə məhəbbətim, Bağ Atanın üçüncü oğlu İbrahim peyğəmbərə – “Arrama” məhəbbətim, Bağ Atanın dördüncü oğlu İsa peyğəmbərə “Yisusa” məhəbbətim heç bir məhəbbətlə müqayisə oluna bilməz. Ağ – SafAğ (ən təmiz) insan və SafAğ elmi deməkdir. ƏlAğın ərəbcə təhrifi “Allahdir” EySar ƏlAğa məhəbbətim heç heç bir məhəbbətlə əvəz oluna bilməz. EySara məhəbbətim sənətə məhəbbətdir. Sənətimə məhəbbətim Sözə – ƏsÜzə məhəbbətdir. Üz həm də məna deməkdir. Sözə- məhəbbətim SafAğ elminə məhəbbətdir. SafAğ elminə məhəbbətim cəmi Bağlara məhəbbətdir. Bağ insanı insana, EyƏr bəşəriyyətini OdƏrlərinə bağlayan Bağ – Allah deməkdir. Bağlara məhəbbətim cəmi kamil insanlara məhəbbətdir.”[20] (S.12)
Rezyume
“İsa Muğanna romanlarında vahid din konsepsiyası” adlı məqalədə insanın orqanizmi kimi ona bağlı olan dinlərin yaranmasından, dinlərin təriqətlərə bölünmə səbəblərindən, bugünkü bəşər övladının sürükləndiyi bəlaların kökündə duran ideoloji amillərdən danışılmış, Azərbaycanın filosof yazrı İsa Muğannanın (Hüseynovun) “İdeal” romanından başlanılmış təhrif dinlər və millətlər ideologiyası təhlil edilmiş, bəşərin xilası “Allah təkdirsə, din də tək olmalıdır” ideyası əsasında baş verə biləcəyini söyləməyə çalışan İsa Muğanna yaradıcılığı araşdırılmış, mistika ilə gerçəklik qarşılaşdırılmışdır. Azərbaycan magik realizminin banisi, ömrünün 40-cı ildə böyük bir realist yazar kimi tanınmasına baxmayaraq, o dövrə qədər yazdığı bütün əsərlərindən ilahi bir səsin təkidi ilə imtina etmiş İsa Muğannanın “İdeal” romanından sonra yeni üslubla yaradıcılığının ikinci mərhələsinə aid əsərlərindən “İdeal” və “GürÜn” romanlarında dinə baxışı müəyyənləşdirilmişdir.
Dünya tarixinin təhrif olunmasını və Tanrı tərəfindən insanlara bəxş edilən dilin unudulmasını bəşəriyyətin bəlalarının səbəbə kimi görən İsa Muğanna keçən əsrin 1970-ci illərindən bəri yazdığı roman və povestlərlə yeni ideoloji konsepsiyanı – SafAğ elmini mənimsəməyin qurtuluş yolu olduğunu göstərməsi araşdırılmışdır.
Açar sözlər: Din, İsa Muğanna, İslam, Xristianlıq, yəhudi, magik realizm, təriqət
Ədəbiyyat
- Mehmet Dikici. Türklərdə İnanclar və din. Akçağ. Ankara 2005.
- Marks K. Və Engels F., Din haqqında, Bakı. 1965.
- Hüseyn Töfviqi. Böyük dinlərlər tanışlıq. Xəzər Universitesi Nəşriyyatı. Bakı 2013.
- Ərəstü Həbibəyli. Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası. Elm və təhsil. Bakı 2011
- Neşet Çağatay və İbrahim Agih Çubukçu “İslam məzhəbləri tarihi” Ankara Universiteti basımevi – Ankara 1985
- Gene D.Matlock. Ey dünya insanları hepiniz türksünüz. Topkapı, İstanbul 2012
- Cəlal Bəydili. Türk mifoloji obrazlar sistemi: struktur və Funksiya. Mütərcim, 2007
- Hüseyn Cavid. Seçilmiş əsərləri II. “Şeyx Sənan” pyesi. Bakı, elm. 2007
- Şəmil Sadiq. “Odərlər” romanı. Hədəf Nəşrləri. Bakı 2013
- “Ölümdən sonrakı həyat” Məqalələr toplus. Hədəf nəşrləri Bakı 2014
- İsa Muğanna. “İdeal”. Bakı. Hədəf Nəşrləri 2013
- www.answering-islam.org/ (20.01.2017)
- Con Adeyr. Lider. Bakı. Yənbu 2014.
- İsa Muğanna. GurÜn. Bakı Hədəf Nəşrləri. 2013
[1] 1. Mehmet Dikici. Türklərdə İnanclar və din. Akçağ. Ankara 2005.
[2] Marks K. Və Engels F., Din haqqında, Bakı. 1965.
[3]Hüseyn Töfviqi. Böyük dinlərlər tanışlıq. Xəzər Universitesi Nəşriyyatı. Bakı 2013.
[4]Mehmet Dikici. Türklərdə İnanclar və din. Akçağ. Ankara 2005
[5]Ərəstü Həbibəyli. Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası. Elm və təhsil. Bakı 2011
[6]Neşet Çağatay və İbrahim Agih Çubukçu “İslam məzhəbləri tarihi” Ankara Universiteti basımevi – Ankara 1985
[7]Gene D.Matlock. Ey dünya insanları hepiniz türksünüz. Topkapı, İstanbul 2012
[8]Cəlal Bəydili. Türk mifoloji obrazlar sistemi: struktur və Funksiya. Mütərcim, 2007
[9]Hüseyn Cavid. Seçilmiş əsərləri II. “Şeyx Sənan” pyesi. Bakı, elm. 2007
[10]Şəmil Sadiq. “Odərlər” romanı. Hədəf Nəşrləri. Bakı 2013
[11]“Ölümdən sonrakı həyat” Məqalələr toplus. Hədəf nəşrləri Bakı 2014
[12]Hüseyn Cavid. Seçilmiş əsərləri II. “Şeyx Sənan” pyesi. Bakı, elm.
[13]İsa Muğanna. “İdeal”. Bakı. Hədəf Nəşrləri 2013
[14]İsa Muğanna. “İdeal”. Bakı. Hədəf Nəşrləri 2013
[15] www.answering-islam.org/ (20.01.2017)
[16] İsa Muğanna. “İdeal”. Bakı. Hədəf Nəşrləri 2013
[17]Con Adeyr. Lider. Bakı. Yənbu 2014.
[18]İsa Muğanna. GurÜn. Bakı Hədəf Nəşrləri. 2013
[19]İsa Muğanna. GurÜn. Bakı Hədəf Nəşrləri. 2013
[20]“Ölümdən sonrakı həyat” Məqalələr toplus. Hədəf nəşrləri Bakı 2014
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dos. Şəmil Sadıqov. AMEA Hüseyn Cavid Müzeyi.
